İstanbul’un huzurlu incisi Büyükada ile Prens Adaları (Heybeliada, Burgazada, Kınalıada), tarih boyunca yazarlara, şairlere ve düşünürlere ilham olmuş eşsiz mekânlardır. Doğal güzellikleri, tarihi köşkleri ve sakin atmosferleriyle adalar, edebiyatımızda hem kurgu eserlerin fonu hem de anı ve hatıra kitaplarının başlıca konusu hâline gelmiştir. Tamamı adalarda geçen roman sayısı sınırlı olsa da, birçok eser ada hayatını arka plan olarak kullanır; daha baskın olan tür ise anı, gezi ve hatıra edebiyatıdır.
Adalarda Geçen veya Adalardan İlham Alan Roman ve Öyküler
• Halide Edip Adıvar – Raik’in Annesi: Romanın önemli bölümleri Burgazada’da geçer. Yazarın ada hayatı, eserlerine belirgin biçimde yansımıştır.
• Hüseyin Rahmi Gürpınar: Uzun yıllar Büyükada’da yaşamış; sosyal taşlama içeren romanlarında ada köşkleri, gündelik yaşam ve karakterler sıkça yer almıştır.
• Reşat Nuri Güntekin: Büyükada’da yaşamış ve burada vefat etmiştir. Akşam Güneşi ve Dudaktan Kalbe gibi eserlerinde ada izleri belirgindir.
• Sait Faik Abasıyanık (Burgazada sakini), öykülerinde ada hayatını ustalıkla işlemiş; Melih Cevdet Anday ise yaşamının son yıllarını Büyükada’da geçirmiştir.
Adalar, edebiyatta çoğunlukla öykü, şiir ve romanlarda bir fon olarak öne çıkar; tamamen ada merkezli kurgu romanlar ise görece nadirdir.
Zengin Anı ve Hatıra Edebiyatı
Prens Adaları, sürgünler, diplomatlar ve uzun süreli sakinleri sayesinde zengin bir anı ve hatıra edebiyatına sahiptir:
• Leon Trotsky (Lev Troçki): 1929–1933 yılları arasında Büyükada’da sürgünde yaşamıştır. Yanaros (İzzet Paşa) Köşkü’nde kalmış, balığa çıkmış ve üretken yıllarında My Life (Hayatım) adlı otobiyografisi ile The History of the Russian Revolution (Rus Devrimi Tarihi) gibi eserlerini burada tamamlamıştır. Ada hayatını sakin ama izole olarak tanımlamış; Türkiye’yi ve halkını sevgiyle anmıştır.
• Samuel Sullivan Cox: 1885–1887 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu’nda ABD Büyükelçisi olarak görev yapmış, yazlarını Büyükada’da geçirmiştir. Tarihi Samuel Cox Evi’nde kalmış; Diversions of a Diplomat in Turkey adlı hatıralarında ada izlenimlerine ve Osmanlı toplumuna dair ayrıntılı gözlemlere yer vermiştir.
Diğer önemli eserler arasında şunlar sayılabilir:
• Joachim Sartorius – Prens Adaları (Alman şairin sohbetler ve anılarla dolu eseri),
• Gustave Schlumberger – Prens Adaları (Bizans’tan Osmanlı’ya uzanan tarihsel izlenimler),
• Orhan Türker – Prinkipo’dan Büyükada’ya,
• Akillas Millas – Büyükada ve Heybeliada üzerine fotoğraflı hatıra kitapları,
• Çelik Gülersoy – Büyükada’ya dair gezi ve anılar.
Günümüzde Büyükada’nın Edebiyatla Bağlantısı
Büyükada, edebiyat mirasını günümüzde de sürdürmektedir. Pandemi sonrası dönemde daha fazla yazarın adaya yerleştiği gözlenmektedir. Polisiye edebiyatının önde gelen isimlerinden Ahmet Ümit, yaklaşık beş yıldır yıl boyunca Büyükada’da yaşamakta; adanın dingin atmosferini yazma süreci için ideal bulmaktadır. Eserlerinde ada izleri dolaylı biçimde hissedilmektedir. Nobel ödüllü Orhan Pamuk da zamanının önemli bir bölümünü Büyükada’da geçirmekte; Veba Geceleri gibi bazı romanlarını begonvilli bahçelerde kaleme alarak ada huzurunu eserlerine yansıtmaktadır.
Bunun yanı sıra, profesyonel yazarlık yapmayan emekli aydınlar ve edebiyat tutkunları da ada günlerini kişisel günlükler ve anılar aracılığıyla kayıt altına almaktadır. Kendi imkânlarıyla basılan bu eserler sınırlı tirajlarda yayımlansa da, ada yaşamının samimi belgeleri olarak önemli bir değer taşımaktadır.
Büyükada, Reşat Nuri’den Trotsky’ye, günümüz kalemlerinden geleceğin yazarlarına uzanan köklü mirasıyla edebiyatseverler için vazgeçilmez bir hazinedir. Çam kokulu yolları ve denize nazır köşkleriyle ilham vermeye devam etmektedir.
Haluk Direskeneli
Fotoğraf: Hüseyin Rahmi Gürpınar çalışma masası
Hüseyin Rahmi Gürpınar Müzesi
