Nobel Barış Ödülü: Siyasi Bir Enstrüman, Prestiji Tartışmalı Bir Kurum

Nobel Barış Ödülü, dünya çapında barış, insan hakları ve demokratik değerlere katkı yapan kişi ya da kurumlara verilen en prestijli ödüllerden biri olarak görülür. Ancak bu ödülün uzun süredir bağımsızlığı, seçim ölçütleri ve siyasi etkilerden ne kadar arındığı konularında ciddi tartışmalar vardır. Nobel Barış Ödülü’nün karar organı olan Norveç Nobel Komitesi, Norveç Parlamentosu tarafından atanan üyelerden oluşur. Komite üyelerinin çoğu geçmişte siyaset yapmış kişiler olduğundan, kararların gerçekten bağımsız olup olmadığı sıkça sorgulanır. Ayrıca adayların ve değerlendirme sürecinin 50 yıl süreyle gizli tutulması, ödülün şeffaflık ilkesine gölge düşürür.

Ödül, zaman zaman bir siyasi araç olarak kullanılmıştır. Bir devlete, siyasi harekete ya da aktöre verilen Nobel Barış Ödülü, çoğu kez uluslararası meşruiyet kazandıran bir araç haline gelir. Bazı durumlarda ödül, “barışın başarılması” için değil, “barışın teşvik edilmesi” amacıyla verilir. Bu durumda ödül, tamamlanmamış süreçleri destekleyen bir siyasi mesaj taşır. Kimi ödüller açıkça Batı merkezli ideolojik tercihlerle uyumlu bulunur. Böylece Nobel Barış Ödülü, bir “politik onay belgesi” görünümü alır.

Tarih boyunca bunun birçok örneği görülmüştür. 1973’te Vietnam Savaşı’nın sona erdirilmesi sürecinde Henry Kissinger ile Le Duc Tho’ya verilen Nobel Barış Ödülü, en tartışmalı kararlardan biri olarak anılır; Le Duc Tho ödülü reddetmiştir. 1994’te Yasser Arafat, Shimon Peres ve Yitzhak Rabin’e Oslo Barış Süreci çerçevesinde verilen ödül de, Ortadoğu’daki çatışmalar sürdüğü için büyük eleştiriler almıştır. 2009’da ABD Başkanı Barack Obama, göreve geldikten sadece birkaç ay sonra ödüle layık görülmüş, bu karar “fazla erken” ve “sembolik” olarak yorumlanmıştır. Myanmar lideri Aung San Suu Kyi ise barış ödülü aldıktan yıllar sonra Rohingya krizinde izlediği tutum nedeniyle prestij kaybına uğramış, ödülün sembolik ağırlığına gölge düşmüştür.

Bu örnekler, Nobel Barış Ödülü’nün yalnızca barışa katkıyı değil, küresel siyasetin yönünü de temsil ettiğini gösterir. Bir başka ifadeyle, ödül çoğu zaman “kim barışa hizmet etti?” sorusundan ziyade “kim barış adına desteklenmeli?” sorusuna cevap verir.

2025 yılında Nobel Barış Ödülü’nün Venezüella muhalefet lideri María Corina Machado’ya verilmesi de bu tartışmayı yeniden gündeme getirmiştir. Nobel Komitesi, ödülü “Venezüella’da demokratik hakları savunma mücadelesi” gerekçesiyle verdiğini açıkladı. Machado, otoriter Maduro yönetimine karşı direnişin sembol isimlerinden biri olarak tanınıyor. Ancak bu ödül, yine siyasi nitelikli bir tercih olarak yorumlandı. Çünkü Machado aktif bir siyasetçidir; ödül, dolaylı biçimde bir tarafın desteklenmesi anlamına gelir.

Bazı çevreler, bu kararın ABD ve Avrupa’nın Venezüella’daki demokratik muhalefete verdiği desteği sembolleştirdiğini düşünüyor. Öte yandan, 2025 yılında Donald Trump’ın Orta Doğu’daki arabuluculuk çabaları nedeniyle Nobel Barış Ödülü beklentisi doğmuştu. Komitenin Trump yerine Machado’yu seçmesi, bir siyasi mesaj olarak değerlendirildi. Komite Başkanı Jørgen Watne Frydnes, ödülün kriterlere uygun olarak verildiğini savunduysa da, kamuoyunda bu tercih “siyasi denge” arayışının bir yansıması olarak görüldü.

Bu durumda, 2025 Nobel Barış Ödülü de geçmiş yıllardaki örneklerle benzer biçimde bir “teşvik ödülü” niteliği taşımaktadır. Machado henüz Venezuela’da demokratik bir geçişi gerçekleştirmiş değildir; dolayısıyla ödül, tamamlanmış bir barış sürecini değil, umut edilen bir geleceği temsil etmektedir. Bu durum, Nobel Barış Ödülü’nün prestijini güçlendirmek yerine, onu bir siyasi araç olarak algılatma riskini beraberinde getirir.

Nobel Barış Ödülü hâlâ uluslararası alanda en tanınmış sembollerden biridir, fakat artık “mutlak prestij” anlamına gelmemektedir. Ödülün tarihsel örnekleri, onun zaman zaman siyasi amaçlar doğrultusunda kullanıldığını açıkça göstermektedir. Nobel Komitesi’nin karar süreçlerini daha şeffaf hale getirmesi ve ideolojik etkilerden arındırması, bu prestij erozyonunu durdurmanın tek yoludur. Bugün içinse, Nobel Barış Ödülü bir “ahlaki rehber”den çok, küresel politikanın stratejik bir enstrümanı görünümündedir.

⸻
Haluk Direskeneli