İstanbul’un incisi Prens Adaları’nın en büyüğü olan Büyükada, doğal güzellikleri ve tarihi yapılarıyla her daim ziyaretçilerini büyülemiştir. Bu yapılar arasında belki de en gizemli ve ilgi çekici olanı, yüzyıllar boyunca pek çok olaya tanıklık etmiş Büyükada Kadınlar Manastırı’dır. Günümüzde sadece kalıntıları kalan bu manastır, bir zamanlar Bizans İmparatorluğu’nun önemli dini ve sosyal merkezlerinden biriydi. Ancak 1852 yılında çıkan bir yangın sonucu tamamen yıkılmıştır . Bu makale, Büyükada Kadınlar Manastırı’nın tarihçesini, mimari özelliklerini, rahibelerin yaşam tarzlarını ve günümüzdeki durumunu ele alarak, bu gizemli yapıyı aydınlatmayı amaçlamaktadır.
Büyükada Kadınlar Manastırı’nın, Hristiyan kadın manastırlarının tarihteki en önemli örneklerinden biri olduğu düşünülmektedir. Manastırın kesin kuruluş tarihi bilinmemekle birlikte, ilk inşasının 573-574 yıllarında gerçekleştiği tahmin edilmektedir . 8. yüzyılda İmparatoriçe İrene döneminde manastırın kullanımı devam etmiştir . İmparatoriçe İrene, Bizans tarihinde önemli bir figürdür ve iktidar mücadeleleri, entrikalar ve sürgünlerle dolu hayatıyla bilinir.
Manastırın tarihi boyunca birçok önemli isim burada yaşamıştır. Bunlardan biri de İmparator III. Aleksios’un eşi İmparatoriçe İrene’dir. Kocası 1118’de ölünce Büyükada’ya yerleşmiş ve manastırda inzivaya çekilmiştir . Manastır, Bizans döneminde sadece bir dini merkez değil, aynı zamanda siyasi sürgünler için de kullanılıyordu. Özellikle “dikbaşlı veya sakıncalı” görülen kadınlar buraya veya adalardaki diğer manastırlara sürgün ediliyordu . Bu uygulama, Bizans İmparatorluğu’nun siyasi ve sosyal yapısı hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. “Prens Adaları” isminin de, II. Iustinus tarafından 565-578 tarihleri arasında Büyükada’da inşa edilen bir saraydan ve adalardaki manastırlarda tecrit edilmiş sayısız din adamı, prens ve prensesler, hatta imparator ve imparatoriçelerden kaynaklandığı düşünülmektedir .
1509 yılında Büyükada’yı vuran “Küçük Kıyamet” depremi, adanın yapılarını önemli ölçüde etkilemiştir . Bu depremde, Aya Nikola Manastırı yıkılmış ve sonrasında tekrar inşa edilmiştir. Depremin Kadınlar Manastırı üzerindeki etkisi hakkında kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, adadaki diğer yapıların hasar görmesi göz önüne alındığında, manastırın da bu depremden etkilenmiş olması muhtemeldir.
1544 ve 1550 yıllarında İstanbul’u ziyaret eden Fransız tarihçi Peter Gyllius, “İstanbul Boğazı” adlı kitabında Büyükada Kadınlar Manastırı’ndan bahsetmiştir . Gyllius, manastırda 500’den fazla rahibenin yaşadığını ve kilisenin, yemekhanenin, kütüphanenin, sarnıçların, yatakhanelerin, gözetleme kulelerinin ve sahile inen bir iskelenin bulunduğunu belirtmiştir . Bu bilgiler, manastırın 16. yüzyıldaki durumu hakkında önemli ipuçları vermektedir.
Manastırın 17. yüzyılda hakkında en eski referanslara rastladığımız bir yapı olduğu ve 1852’de tamamen yanarak yok olduğu bilinmektedir .
| Tarih | Olay | Kaynak |
|---|---|---|
| 573-574 | Manastırın ilk inşası | |
| 8. yüzyıl | İmparatoriçe İrene döneminde manastırın kullanımı | |
| 1118 | İmparatoriçe İrene’nin manastıra yerleşmesi | |
| 1509 | “Küçük Kıyamet” depremi | |
| 1544 ve 1550 | Peter Gyllius’un manastırı ziyaret etmesi ve “İstanbul Boğazı” adlı kitabında bahsetmesi | |
| 1852 | Manastırın yanması |
Büyükada Kadınlar Manastırı, Bizans mimarisinin özelliklerini yansıtan önemli bir yapıydı. Manastır kompleksi, kilise, yemekhane, kütüphane, gözetleme kuleleri, sarnıçlar, yatakhaneler ve sahilde bir iskeleden oluşmaktaydı . Ne yazık ki, günümüzde manastırın büyük bir kısmı yok olmuştur ve geriye sadece birkaç tonoz kalıntısı kalmıştır . Manastırın kıyıya paralel uzanan 250 metrekarelik bir alanı kapladığı ve iki tarafa doğru kanatlar biçiminde uzandığı düşünülmektedir . Merkezde kilisenin yer aldığı, kuzey ve güney kanatlarda ise 70 derecelik açıyla odaların sıralandığı tahmin edilmektedir . Manastırın inşasında taş ve tuğla kullanılmıştır .
Büyükada Kadınlar Manastırı, Bizans döneminde kadın sürgünler ve inzivaya çekilmek isteyenler için önemli bir merkezdi . Manastırda yaşayan rahibeler, dini inançlarına göre sade bir yaşam sürerlerdi. Günlük rutinleri ibadet ve dua ile geçerdi. Manastırlarda genellikle okuma yazma, dini metinler ve el sanatları gibi konularda eğitim verilirdi, bu nedenle Büyükada Kadınlar Manastırı’ndaki rahibelerin de benzer eğitimler almış olmaları muhtemeldir.
Büyükada Kadınlar Manastırı, günümüzde ne yazık ki harabe halindedir. Yoğun yapılaşma ve yol yapımı, manastırın büyük bir kısmının yok olmasına neden olmuştur . Manastır arazisi içinde bugün özel bir kayıkhane, bir ev ve plaj bulunmaktadır . Manastır kalıntıları, Maden Mahallesi’nin doğusunda, Nakibey Yokuşu’nda, Nakibey Plajı’nın batısında, Kayıkhane’nin olduğu yerde bulunmaktadır . Ziyaretçilere açık olmasa da, manastırın kalıntıları tarih ve mimari meraklıları için önemli bir noktadır.
Büyükada Kadınlar Manastırı, tarihi boyunca pek çok ilginç hikayeye ve efsaneye konu olmuştur. Bunlardan biri, İmparatoriçe İrene’nin (752-803) manastıra sürgün edilmesidir. İmparatoriçe İrene, kendi öz oğlunu bile kör edebilecek kadar hırslı bir karaktere sahipti . İktidar mücadeleleri ve entrikalarla dolu hayatı, Büyükada Kadınlar Manastırı’nda son bulmuştur.
Bir diğer ilginç hikaye ise, İmparator 2. Mikhail’in (820-829), Kadınlar Manastırı’nda yaşayan rahibe Euphrosyne ile evlenmesidir . İmparator, Ortodoks dünyasını ve oğlu Theophilus’u karşısına alarak bu kararı vermiştir. Rahibe Euphrosyne, İmparator kızı olmasına rağmen çeyrek yüzyıl boyunca manastırda çile doldurmuştur. Ancak bu evlilik uzun sürmemiş ve 2. Mikhail’in ölümüyle tahta geçen Theophilus, Euphrosyne’yi tekrar manastıra göndermiştir.
Büyükada Kadınlar Manastırı, Bizans İmparatorluğu’nun önemli bir parçasıydı ve yüzyıllar boyunca pek çok olaya tanıklık etti. İmparatoriçelerin sürgün yeri, rahibelerin inziva merkezi ve hatta bir İmparatorun aşkının adresi olan bu manastır, Bizans toplumunda kadınların rolü ve dini yaşam hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Günümüzde harabe halinde olsa da, manastırın kalıntıları hala Bizans döneminin ihtişamını ve gizemini yansıtmaktadır. Büyükada Kadınlar Manastırı’nın hikayesi, Bizans İmparatorluğu’nun ihtişamı, entrikaları ve çöküşüyle iç içe geçmiş bir destandır. Bu makale, tarihi kaynaklardan ve araştırmalardan elde edilen bilgilerle bu destanı gün yüzüne çıkarmayı ve Büyükada Kadınlar Manastırı’nın önemini vurgulamayı amaçlamıştır. Manastırın kalıntıları ve hikayesi, gelecek nesillere aktarılarak korunması gereken önemli bir kültürel mirastır.
