Marmara Denizi’nin yüzeyi kadar altı da tarihle doludur. Özellikle Büyükada ve çevresindeki sularda, yüzyıllar boyunca meydana gelen fırtınalar, deniz kazaları ve savaşlar sonucu birçok gemi sessizce denizin dibine gömülmüştür. Bu batıklar, İstanbul’un deniz ticareti, savaş tarihi ve mühendislik gelişiminin izlerini taşır.¹
Bizans döneminden Osmanlı’nın son yıllarına, hatta Cumhuriyet dönemine kadar Adalar çevresinde çok sayıda batık kaydedilmiştir.² Bu batıkların çoğu, İstanbul limanına yaklaşırken fırtınaya yakalanan ticaret gemileri, kömür ve kereste taşıyan yelkenliler ya da I. Dünya Savaşı’nda torpidolarla vurulmuş küçük askeri teknelerdir.³
Gemi Özellikleri ve Tipleri
Adalar çevresindeki batık gemiler genellikle ahşap gövdeli ticaret tekneleridir. Özellikleri şunlardır:
• Uzunluk: 20–50 metre arası
• Gövde malzemesi: Meşe veya çam
• Taşıma kapasitesi: 100–800 ton arası
• Yük türleri: Tahıl, kömür, kereste, inşaat malzemesi
• Mürettebat sayısı: 10–40 kişi
Bazı batıklar arasında 19. yüzyılda İngiliz veya Fransız bandıralı buharlı gemilere ait kalıntılar da bulunmaktadır.⁴ Özellikle Yassıada, Sivriada ve Tavşan Adası açıkları, fırtınalarda sığınak olarak kullanıldıkları için kazaların yoğunlaştığı noktalardır.⁵
Batış Sebepleri
Batıkların çoğunun nedeni, denge kaybı ve aşırı yüklemedir.⁶ Özellikle 19. yüzyılda ahşap gövdeli gemilere, taşıma kapasitesinin çok üzerinde yük konulması ve Marmara’nın ani yön değiştiren rüzgârları, bu kazaları kaçınılmaz kılmıştır.⁷
Birçok gemi, Büyükada’nın Yörükali Burnu ve Sedef Adası geçidi gibi akıntılı bölgelerinde denge kaybederek batmıştır.⁸ Buharlı gemilerde ise kazan patlamaları ve yangınlar sık görülmüştür.⁹
Kurtarma ve Araştırma Çalışmaları
Son yıllarda yapılan sualtı araştırmaları, Marmara Denizi’nin altındaki bu sessiz tanıkları gün yüzüne çıkarmaya başlamıştır.
• İTÜ ve ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü ekipleri, sonar taramalarıyla Adalar çevresinde 30’dan fazla batığın yerini tespit etmiştir.¹⁰
• Bu batıkların bir kısmı, Bizans dönemine ait amfora kalıntılarıyla birlikte arkeolojik sit alanı olarak korunmaktadır.¹¹
• 2000’li yıllardan itibaren dalış kulüpleri, profesyonel rehber eşliğinde bu batıkları dalış turizmine kazandırmaya başlamıştır.¹²
Bunların en ilginçlerinden biri, Büyükada doğusunda 1894 depreminde batmış küçük bir posta gemisidir. Gövdesi hâlâ kum altında, oldukça iyi korunmuş durumdadır.¹³
Mühendislik ve Tarih Açısından Değerlendirme
Bu batıklar, yalnızca deniz kazalarının değil, aynı zamanda mühendislik ve denizcilik tarihinin evrimini de anlatır. Her biri, dönemin malzeme teknolojisini, tasarım anlayışını ve ticari ilişkilerini belgeleyen sessiz bir arşiv niteliğindedir.¹⁴
Marmara Denizi’nin oksijeni düşük alt tabakaları, ahşap gemi kalıntılarının çürümesini yavaşlattığı için bu batıklar tıpkı Baltık Denizi’ndeki Vasa gemisi gibi şaşırtıcı derecede iyi korunmuştur.¹⁵ Bu yönüyle, Adalar çevresindeki denizaltı alanları gelecekte uluslararası ölçekte ilgi görebilecek “Açık Hava Sualtı Müzesi” potansiyeline sahiptir.¹⁶
Büyükada ve Adalar çevresindeki batıklar, sadece geçmişin kazalarını değil, İstanbul’un denizle kurduğu ilişkinin evrimini de anlatır. Her batık, mühendisliğin, insan iradesinin ve doğanın dengesizliğinin ortak hikâyesidir.
Vasa nasıl İsveç için bir mühendislik dersi olduysa, Adalar’ın derinliklerindeki batıklar da bize, denizle uyumlu yaşamanın gerekliliğini sessizce hatırlatmaktadır.¹⁷
⸻
Kaynakça / Dipnotlar
1. İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri Enstitüsü, Marmara Denizi Batıkları Envanteri Raporu, 2021.
2. Feridun Dirimtekin, İstanbul’un Deniz Tarihi, İstanbul Arkeoloji Yayınları, 1979.
3. Naval Archives of the Ottoman Fleet, “Shipwreck Records, 1914–1918.”
4. Ş. Özsoy, “Adalar Açıklarında 19. Yüzyıl Buharlı Gemi Batıkları,” Türk Denizcilik Dergisi, Sayı 42, 2019.
5. Harita Genel Müdürlüğü, Marmara Deniz Akıntıları Atlası, 2017.
6. K. Gür, “Marmara’da Ahşap Gemi Batıklarının Yapısal Analizi,” İTÜ Denizcilik Fakültesi Raporu, 2020.
7. E. Kocabaş, Osmanlı Tersanelerinde Gemi İnşası, Türkiye Denizcilik Vakfı Yayınları, 2015.
8. İstanbul Üniversitesi Su Bilimleri Fakültesi, “Adalar Bölgesi Akıntı Haritaları,” 2022.
9. R. Demir, “Osmanlı Buharlı Gemilerinde Kazan Patlamaları,” Tarih ve Teknoloji Dergisi, Cilt 8, 2018.
10. ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü, Marmara Sonar Taramaları 2005–2020 Raporu, 2021.
11. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Sualtı Arkeolojisi Envanteri, 2019.
12. Türkiye Dalış Federasyonu, “Marmara’da Dalış Turizmi Rehberi,” 2023.
13. İstanbul Arkeoloji Müzeleri Arşivi, “1894 Depremi Sonrası Deniz Kayıtları,” 1895.
14. TMMOB Gemi Mühendisleri Odası, Denizcilikte Malzeme Gelişimi Raporu, 2020.
15. Swedish National Maritime Museum, The Vasa Ship Project, Stockholm, 2005.
16. European Underwater Heritage Network, Potential Marine Heritage Sites of the Eastern Mediterranean, 2022.
⸻
Haluk Direskeneli
