Vordonisi Adası: Batık Bir Bizans Yerleşimi

Marmara Denizi’nin suları altında yatan Vordonisi Adası, bir zamanlar var olmuş ve özellikle Bizans İmparatorluğu döneminde önemli bir yerleşim yeri olmuştur. Adanın ortadan kayboluşu, hem tarihi kayıtlarla hem de yerel söylencelerle örülü ilgi çekici bir gizem sunmaktadır. Bu yazı, Vordonisi Adası’nın konumunu, tarihini, batma nedenlerini, günümüzdeki arkeolojik bulgularını, haritalarını, yerel yönetimlerin çalışmalarını, akademik literatürdeki yerini ve kültürel etkilerini kapsamlı bir şekilde inceleyecektir.  

İstanbul bölgesindeki jeolojik olaylar ve insanlık tarihi arasındaki etkileşimi gösteren çarpıcı bir örnek olarak Vordonisi Adası’nın varlığı ve sulara gömülüşü dikkat çekmektedir. Adanın Bizans dönemine ait kalıntıları ve bir deprem sonucu batması, bölgenin geçmişine dair önemli ipuçları sunmaktadır. Ayrıca, adanın batmasıyla ilgili hem tarihi kayıtların hem de söylencelerin bulunması, bu olayın sadece bir tarihsel olay olmanın ötesinde, kültürel bir yankı da uyandırdığını göstermektedir.

Vordonisi’nin Konumu ve Coğrafi Özellikleri

Vordonisi Adası’nın kesin coğrafi koordinatları 40°55’0.606″N ve 29°5’33.655″E olarak belirlenmiştir . Bu koordinatlar, adanın modern teknolojilerle tespit edilmesini ve gelecekteki araştırmalar için önemli bir referans noktası oluşturmaktadır. Ada, Küçükyalı-Bostancı sahiline yaklaşık 3 mil mesafede, kıyıdan açıkta yer almaktadır . Sahilde otururken denizde görülen köpüklü alan, adanın sular altındaki varlığını işaret etmektedir .  

Tarihsel olarak Prens Adaları’nın onuncu üyesi olarak kabul edilen Vordonisi , günümüzde Maltepe’nin güneyinde, Marmara Denizi’nde batık bir ada grubu olarak sınıflandırılmaktadır . Ada, Manastır Kayalıkları, Bostancı Çöken Ada, Höreke ve Vordonos gibi çeşitli isimlerle de anılmaktadır . Bu farklı isimler, adanın farklı tarihi dönemlerdeki algısını, kültürel bakış açılarını veya yerel halkın adayı farklı şekillerde adlandırmasını yansıtabilir.  

Vordonisi’nin yüzölçümü yaklaşık 540 metrekare olup, diğer Prens Adaları’nın yaklaşık onda biri büyüklüğündedir . Adanın batmadan önceki şekline dair kesin detaylar mevcut kaynaklarda sınırlı olsa da , ‘te belirtildiği gibi, deniz seviyesi yükselmeden önce adadaki yapıların çok daha iyi görülebildiği anlaşılmaktadır. Bu durum, adanın bir zamanlar üzerinde yerleşim olan bir kara parçası olduğunu göstermektedir. Günümüzde ise Vordonisi, alçakta kalan bir kaya parçası olarak düşük gelgitlerde ortaya çıkabilmekte ve deniz trafiği için tehlike arz ettiği için bir deniz feneri ile işaretlenmektedir . Gelecekteki sualtı araştırmaları, adanın orijinal topografyası hakkında daha fazla bilgi sağlayabilir.  

Bizans Döneminde Vordonisi: Tarih ve Önemi

Vordonisi, Bizans döneminde önemli bir yerleşim yeriydi . Özellikle ve ‘de belirtildiği gibi, bu yerleşimin kökenleri 4. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Adada önemli bir Bizans manastırı bulunuyordu . ‘te yer alan bir iddiaya göre, Vordonisi’deki manastır ile Küçükyalı’daki Satyros Manastırı arasında bir bağlantı olabilir; bu iki manastırın “ikiz” veya birinin diğerinin devamı olduğu öne sürülmektedir. Bu iddia, iki yapı arasındaki olası dini veya mimari bağlantıları anlamak için daha derinlemesine bir araştırmayı gerektirmektedir.  

Adanın en bilinen bağlantısı, 886 yılında sürgündeyken manastırı inşa ettirdiği bildirilen Patrik I. Photius’tur . Photius’un Konstantinopolis’ten sürgün edilmesinin nedeni, siyasi ve dini anlaşmazlıklar yatmaktadır . Manastır, onun sürgün döneminde dini ve entelektüel bir merkez olarak önemli bir rol oynamış olabilir. Ayrıca, Vordonisi’nin batmadan önce Bizans döneminde sürgünlere ve din adamlarına ev sahipliği yapması , adanın Bizans siyasi ve dini yaşamında belirli bir işlevi olduğunu göstermektedir. Vordonisi’nin diğer Prens Adaları’na kıyasla yaklaşık onda bir büyüklüğünde olması , Bizans varlığının ölçeği hakkında fikir vermektedir.  

Vordonisi’nin Batması: Söylenceler ve Tarihi Kayıtlar

Tarihi kayıtlara göre Vordonisi, 1010 yılında Konstantinopolis’te meydana gelen büyük bir deprem sonucu sular altında kalmıştır . Ancak , uzun süreli su hareketleri ve 13. yüzyılda meydana gelen bir depremin de adanın batmasına katkıda bulunmuş olabileceğini öne sürerek, bu olayın zaman çizelgesinde bazı potansiyel farklılıklar veya karmaşıklıklar olduğunu işaret etmektedir. Deprem, adayı ve üzerindeki manastırı denizin derinliklerine sürüklemiştir .  

Mevcut kaynaklarda 1010 depremine dair ayrıntılı tarihi anlatımlar bulunmamaktadır . Ancak , , , , , , , , gibi bazı kaynaklar, Konstantinopolis’teki depremlerin sıklığı ve yıkıcı potansiyeli hakkında genel bir bağlam sunmaktadır. Bu kaynaklar arasında 1010 veya 1011 yıllarında Konstantinopolis’i etkileyen ve yapısal hasara ve can kayıplarına neden olan depremlerden bahsedilmektedir . , Doğu Marmara Denizi’nde meydana gelen yıkıcı bir depremden bahsetmektedir ki bu olay Vordonisi’nin batmasıyla ilgili olabilir.  

‘de yer alan bir teoriye göre, adanın alüvyonlu bir tabakadan oluşmuş olması, deprem sırasında zeminde oluşan sıvılaşma nedeniyle batmasına neden olmuş olabilir. Adanın batmasıyla ilgili yerel söylencelere gelince, mevcut kaynaklarda fantastik veya detaylı efsanelerden ziyade, tarihi olayın kendisinin bilinen bir gerçek olarak kabul edildiği görülmektedir . “Batık Manastır Kayalıkları” ve “Bostancı Kayalıkları” gibi isimler, olayın yerel terminolojide yansımasını bulmuş olabilir. Sonuç olarak, deprem kaynaklı batma olayının tutarlı tarihi kaydı ile belirgin söylencelerin sınırlı kanıtı arasında bir karşılaştırma yapılabilir.  

Vordonisi’deki Modern Arkeolojik Araştırmalar ve Keşifler

Vordonisi Adası’nın konumu, Fener Rum Patrikhanesi’nin MS 500 tarihli İstanbul haritasının yeniden incelenmesiyle yeniden keşfedilmiştir . Adanın varlığı, 2013 yılında Türk araştırmacılar tarafından son dönemdeki sismik aktiviteler ve antik haritalar aracılığıyla teyit edilmiştir . 2015 veya 2016 yılından itibaren Maltepe Belediyesi’nin desteğiyle ve çeşitli üniversitelerden araştırmacıların katılımıyla sualtı arkeolojik kazıları devam etmektedir .  

Bu çalışmalar sırasında en önemli keşiflerden biri, 2016 yılında bulunan Bizans dönemine ait mermer taşıyan bir gemi olmuştur . Gemi enkazı, 4-6 metre derinlikte ve 35 metrelik bir alana yayılmış durumda bulunmuştur. Enkazda, Prokonnesos Adası’ndan çıkarılmış 18 adet kabaca yontulmuş mermer blok, amfora parçaları, çatı kiremitleri, mimari bloklar ve bir çapa ele geçirilmiştir . Bu keşif, adanın ticari rotalar üzerindeki konumu ve ekonomik faaliyetleri hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. ve ‘da genel olarak bahsedilen batık gemiler, batık şehirler, antik limanlar ve kutsal alanlar gibi diğer sualtı kalıntıları da Vordonisi çevresinde bulunma potansiyeline sahiptir.  

2015 yılından bu yana Vordonisi’nin UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilmesi için çalışmalar sürdürülmektedir . Bu çabalar, sitenin kültürel ve tarihi öneminin uluslararası düzeyde tanınması amacını taşımaktadır.  

Geçmişi Görselleştirmek: Vordonisi’ni Tasvir Eden Haritaların ve Görsel Materyallerin İncelenmesi

Antik Bizans haritaları, adanın konumunun yeniden keşfedilmesinde hayati bir rol oynamıştır . Özellikle Fener Rum Patrikhanesi’ne ait 500 AD tarihli harita bu konuda önemli bir kaynak olmuştur .  

J. L. Cowley’in 1770 tarihli haritasında Vordonisi’nin açıkça belirtilmesi , adanın yaygın olarak kabul edilen batma tarihinden yüzyıllar sonra bile hala biliniyor veya görülebiliyor olabileceğine dair önemli bir ipucu sunmaktadır.  

‘de J. L. Cowley’in haritasının bir görseli yer almaktadır. Bu harita, adanın 18. yüzyıldaki olası konumunu ve şeklini anlamak için değerli bir kaynaktır. Ayrıca, ‘da belirtildiği gibi, adanın su altındaki kalıntıları zaman zaman havadan çekilen fotoğraflarda görülebilmektedir.  

Yerel Yönetimlerin Vordonisi Adası ile İlgili Çalışmaları ve Açıklamaları

Maltepe Belediyesi, Vordonisi Adası’nın gün yüzüne çıkarılması için önemli çalışmalar yürütmektedir. Belediye, Uludağ Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi ve Düzce Üniversitesi ile işbirliği yaparak adanın araştırılması ve korunması için projeler başlatmıştır . 2015 yılından itibaren keşif dalışları düzenlenerek adanın UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilmesi için çalışmalar yapılmaktadır . Maltepe Belediye Başkanı Ali Kılıç, adanın keşfedilerek deniz turizmine açılmasının hedeflendiğini belirtmiştir .  

Adalar Belediyesi’nin Vordonisi Adası ile ilgili doğrudan bir çalışması veya açıklaması mevcut kaynaklarda belirtilmemektedir . Ancak Vordonisi’nin tarihsel olarak Prens Adaları’nın bir parçası olması nedeniyle, gelecekteki çalışmalarda Adalar Belediyesi’nin de katılımı olasıdır. İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin Vordonisi Adası ile ilgili doğrudan bir çalışması veya açıklaması da mevcut kaynaklarda açıkça belirtilmemekle birlikte, Maltepe Belediyesi’nin UNESCO başvurusunda İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Kültür Bakanlığı’na sunulacak bir çalışmadan bahsedilmesi , dolaylı bir işbirliğinin olabileceğini göstermektedir. Deniz Yaşamını Koruma Derneği’nin de Kültür Bakanlığı ve üniversitelerle birlikte UNESCO sürecinde çalıştığı belirtilmektedir .  

Vordonisi Adası Hakkında Yazılmış Akademik Makaleler ve Kitaplar

Vordonisi Adası hakkında yazılmış bazı akademik makaleler bulunmaktadır. Ahmet Bilir ve Mustafa Şahin’in “The Studies on the Underwater Cultural Heritage of Istanbul from the Anatolian Side to the Prince Islands: The NEMSUS Project” başlıklı makalesi, bölgedeki sualtı araştırmalarına odaklanmakta ve Vordonisi yakınlarında bulunan mermer yüklü gemi keşfini detaylandırmaktadır . Aynı çalışmada A. Bilir, S. Gündüz ve C. Ciner’in “2016 Yılı Vordonisi Sualtı Araştırmaları” başlıklı Türkçe makalesine atıfta bulunulmaktadır . Ayrıca, Y. Altınok ve diğerlerinin “Historical Tsunamis in the Sea of Marmara” başlıklı makalesi, 989 yılında meydana gelen ve Vordonisi’nin sular altında kalmasına katkıda bulunmuş olabilecek bir tsunamiyi ele almaktadır .  

Prens Adaları’nın tarihi hakkında yazılmış bazı kitaplar da Vordonisi’ne değinebilir. Joachim Sartorius’un “The Princes’ Islands: Istanbul’s Archipelago” adlı kitabı , adaların tarihini ve kültürünü incelemektedir. Lawrence Goodman’ın Prens Adaları’nda geçen komik polisiye serisi de , adaların atmosferini yansıtmaktadır. Akilas Milas’ın adalarla ilgili kapsamlı araştırmaları ve Türkçe’ye de çevrilen kitapları Vordonisi’nin varlığının bilinirliğini artırmıştır. Ayrıca, ‘te Voynich El Yazması teorileri tartışılırken Vordonisi’nin Photius I’in sürgün yeri olarak bahsedilmesi, adanın Bizans tarihi içindeki yerini göstermektedir.  

Vordonisi Adası Efsanesinin Kültürel Etkileri ve Günümüzdeki Yansımaları

Vordonisi Adası’nın batma hikayesi, bölgenin kültürel belleğinde yer edinmiştir. Adanın bir zamanlar Prens Adaları’nın onuncu üyesi olduğu ve üzerinde bir manastır bulunduğu bilgisi, Bizans kroniklerinde yer almaktadır . Balıkçılar nesiller boyu burayı iyi bir yengeç avlama yeri olarak bilmişlerdir . Günümüzde adanın yeniden keşfedilmesi ve arkeolojik çalışmaların yapılması, Vordonisi’nin kültürel mirasına olan ilgiyi artırmıştır. Maltepe Belediyesi’nin adayı deniz turizmine açma ve UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil etme çabaları , adanın kültürel önemini koruma ve gelecek nesillere aktarma amacını taşımaktadır . Sualtı kültürel mirasının korunmasının önemi , Vordonisi gibi batık yerleşimlerin insanlık tarihine sunduğu değerli ipuçlarını vurgulamaktadır.  

Vordonisi Adası, Marmara Denizi’nin suları altında yatan, zengin bir Bizans geçmişine sahip önemli bir arkeolojik ve tarihi alandır. Konumu, Bizans dönemindeki önemi, batma nedeni ve günümüzdeki arkeolojik keşifleri, adayı tarih, arkeoloji ve kültürel miras alanlarında ilgi çekici bir çalışma konusu haline getirmektedir. Özellikle Patrik I. Photius ile olan bağlantısı ve üzerindeki manastır, adanın dini ve siyasi açıdan da kayda değer bir geçmişe sahip olduğunu göstermektedir. 1010 depremi sonucu batması, bölgedeki jeolojik aktivitelerin insan yaşamı ve yerleşimleri üzerindeki etkisini çarpıcı bir şekilde ortaya koymaktadır. Modern arkeolojik çalışmalar ve UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil olma çabaları, Vordonisi’nin kültürel değerinin korunması ve gelecek nesillere aktarılması için yapılan önemli adımlardır. J. L. Cowley’in 1770 tarihli haritası gibi görsel materyaller, adanın batma sürecine dair farklı perspektifler sunarken, akademik çalışmalar da bilimsel bir çerçeve çizmektedir. Yerel yönetimlerin ve sivil toplum kuruluşlarının adaya gösterdiği ilgi, Vordonisi’nin kültürel mirasının yaşatılması için umut vericidir.