Eski Heybeliada Sanatoryumu, 1. Dünya Savaşı sıralarında Harbiye Mektebi Komutanı olan Vehip Bey tarafından Harp Okulu öğrencileri için nekahethane olarak yaptırılmış, sonradan bir süre “Bahriye Müzika Mektebi” olarak kullanılmıştı. Öykümüz bundan sonra başlıyor. Bina bir ara da esir alınan İngiliz general Tawshand’in ikametine tahsis edilmişti.
Kutülammare Zaferi, Birinci Dünya Savaşı’nda Türk ordusunun kazandığı en önemli başarılarından birisiydi. Bağdat’ı fethetmek için yola çıkan İngiliz kuvvetlerinin 29 Nisan 1916’da teslim alınması Türk ordusuna itibar ve şan kazandırdığı gibi İngiliz ordusunun prestij kaybına uğramasına sebep olmuştu.
Dahiliye Nezareti’ne
Allah’ın yardımıyla bugün Kutülammare müstahkem mevkii zapt ve işgal edildi. Beşi general olmak üzere 500 subay ve 13 bin İngiliz askeri esir alındığını arz ve müjdelerim.
29 Nisan 1916
Bağdat Valisi ve Altıncı Ordu
Kumandan Vekili Tuğgeneral
Halil
Yukarıdaki telgraf İstanbul’da büyük bir sevinç ve memnuniyet yaratacaktır. Çanakkale zaferinin hemen sonrasında, doğu cephesinde Ruslar karşısında alınan yenilgiler ve ricat neticesinde, Doğu cephesinin çöktüğü bir sırada Irak’ta zayıf Türk ordusunun bu başarısı büyük bir moral olmuştu.
Dâhiliye Nezareti, derhal bütün vilayetlere telgraf çekerek; “Kutülammare düştü. Orada mahsur kalan 13.300 kişilik İngiliz kuvveti tamamen esir edildi. Keyfiyetin bağlı bulunan bütün birimlere derhal ve genelge ile müjdelenmesi” emrini verir
General Townshend, kılıç ve tabancasını kendisini esir alan Türk ordusu kumandanı Halil Paşa’ya teslim eder. Buna mukabil Halil Paşa, tıpkı Plevne’de Osman Paşa’ya gösterilen itibarı ve tavrı İngiliz generaline gösterip silahlarını iade ederek, kendisini harp esiri değil misafir olarak gördüğünü söyler.
Esir olan tümenin komutanı Townshend İstanbul’a nakledilecekti. Kutülammare’den Bağdat’a nakli için bir motorbot tahsis edildi. Townshend beraberinde Yarbay Paar ve Yüzbaşı Morland olduğu halde Türk ordusundan Yarbay İshak Bey’in refakatinde vapura bindi. Esir alınmış 6. Tümen’in tutulduğu ordugâhın yakınından geçerken subay ve erler sahil bolunca dizilerek vapur uzaklaşıncaya kadar komutanlarını alkışladılar. Townshend da vapurun güvertesinde, selam vaziyetinde eski tümenine veda etti.
Türklerin Birinci Dünya Savaşı sırasında Gelibolu dışında kazandıkları ikinci bir savaş olan ancak pek bilinmeyen, incelenmemiş Kut-ül Amare savaşında İngilizler’le karşı karşıya gelinmiş ve savaş Bağdat’ın 170 km güneyinde 147 gün sürmüş. İngilizlerin Irak cephesi komutanı General Townshend toplam 23.000 kayıp verdikten sonra 29 Nisan 1916 tarihinde 2.869 İngiliz ve 10.440 Hintli askeriyle birlikte Enver Paşa’nın amcası olan Halil Paşa’ya koşulsuz teslim olmuş.
General Townshend’e bir esir değil de misafir gibi davranılmış, 22 gün süren bir tren yolculuğu sonunda Bağdat’dan İstanbul’a varmış ve aynı gün Heybeliada‘ya götürülerek yaklaşık 2.5 yıl sürecek olan Heybeliada ve Büyükada‘daki esaret hayatına başlamış.
Heybeliada günleri;
General Townshend 3 Haziran’da ilk olarak Heybeliada’ya getirilmiş ve adanın en güzel köşklerinden birisi kendisine tahsis edilmiştir. Heybeliada’da bir askeri deniz okulu bulunmaktadır. Osmanlı Hükümetinin kendisine tahsis etmiş olduğu, adanın tepe bölümünde bulunan ve orman manzarasına da hakim konumda olan evde 19 Ekim 1916 tarihine kadar yaşamıştır. Townshend’in masraflarını da Osmanlı Hükümeti karşılamaktadır. İngiltere’den gelen mektupları Amerikan Elçiliği vasıtası ile düzenli bir şekilde kendisine teslim edilmektedir. Kendisinin İngiltere’ye yazdığı mektuplar da yine Amerikan Elçiliği vasıtası ile yerine ulaştırılmaktadır. Evinde bir de özel piyanosu bulunmaktadır. Türkler, General Townshend’in esaretini mümkün olduğunca iyi geçirmesi için ellerinden gelen her şeyi yapmaya çalışmaktadır.
General Townshend’in Heybeliada’daki hayatı monoton ve sessiz geçmektedir. Deniz mevsiminde sabahları iki koruması Mr. Morland ve Tevfik Bey’le Heybeliada’nın sakin ve temiz denizinde yüzmektedir. Yaverlik görevini üstlenmiş olan Türk deniz subayı Tevfik Bey’le savaşın gidişi üzerine sohbetler yapmaktadır. Tevfik Bey, General Townshend’in esareti sırasında kendisinin o denli güvenini kazanacaktır ki Mondros görüşmelerinde General’in isteği üzerine Türk delegasyonunda yer alacaktır.
General’in Büyükada günleri;
19 Ekim 1916 tarihine kadar Heybeliada’da yaşayan General Townshend, buradaki evi rüzgâra açık bir konumda olduğundan ve sonbaharın gelmesiyle çok serin olduğundan Büyükada’ya geçmiş. Büyükada’da yerleştiği ev, adanın en güzel köşklerinden birisidir ve İngiltere Büyükelçisi Mr. Hampson’un yazlık köşküdür. Bu taşınma Türk Hükümeti’nin teklifi ve İngiliz Hükümeti’nin de karşı çıkmaması sayesinde olmuştur. Aslında General için önce Beyoğlu’ndaki elçilik binası kışlık kalabileceği yer olarak düşünülmüş. İngiliz hükümeti ise bir İngiliz generali için bile olsa elçilik binasının yaşama yeri olarak kullanılmasını doğru bulmamış. Bu yüzden İngiliz büyükelçi de Büyükada’daki kendi yazlık evini General Townshend’e tahsis etmiştir. General’in kalmakta olduğu evin ağaçlı ve yüksek duvarlı bir bahçesi bulunmaktadır. Bahçede kırmızı ve beyaz güller bolca mevcuttur. Evin önünde bir de polis karakolu yapılmıştır. Yemek malzemeleri bir ya da iki asker hizmetkâr tarafından İstanbul’dan motorla getirilmektedir.
General Townshend, 12 Ağustos 1917 tarihinde Büyükada’da kaldığı evin bahçesinin önünden denize girerek kırk dakikada Heybeliada’ya kadar yüzmüştür. O günlerde Büyükada’da bulunan sivil polisler General’i çıktığı ada gezintilerinde gizlice takip etmektedirler. General Townshend bazen polisleri şaşırtarak adada kaldığı eve değişik yollardan dönmekte ve onlarla bu şekilde eğlenmektedir.
General Townshend, 19 Ekim 1918’de Mondros görüşmelerine katılmak ve İngiltere ile Osmanlı Devleti arasında aracılık yapmak üzere Büyükada’dan ayrıldı. Esareti sırasında aldığı notları derleyerek Strateji ve Büyük Birliklerin Tabyası isimli iki kitap yazdı. Savaş sona erip İngiltere’ye döndüğünde Mezopotamya’daki hizmetleri için devlet nişanıyla ödüllendirildi. Toplam dokuz büyük harekât ve 37 yıl süren askerlik görevi 1920 yılında sonlandı ve emekliye ayrıldı. General Townshend, askerlik sonrasında 1920-1922 yılları arasında İngiltere Parlamentosu Avam Kamarası’nda görev aldıysa da İngiliz dış politikası konusundaki muhalefeti ve Türkler lehindeki görüşleri nedeniyle İngiliz Hükümeti’yle arası hiçbir zaman iyi olmadı.
Temmuz 1922 yılında İngiliz Hükümeti’nin tüm karşı çıkmasına ve yolculuk için vize vermemesine rağmen Suriye üzerinden gelerek Mustafa Kemal Paşa‘yla görüştü. Türkler tarafından çok iyi karşılandı. Ankara’da Rauf Orbay’la da bir kez daha görüşmüş oldu. Türkiye dönüşü tiyatro yazarlığı, bestekârlık, sporculuk, askeri tarih incelemeleri yaptı. Avrupalılar nezdinde yaşamının sonuna kadar Türkler’in çıkarlarını savunan az sayıdaki Türk dostundan biri olan General, 1924 yılında 63 yaşında Paris’te öldü.
Bu ilginç ve de Türk dostu İngiliz komutan General Townshend’ın Heybeliada ve Büyükada‘daki esaret hayatına ait general’in kaçış planları ve arabuluculuk çabalarınında anlatıldığı bir çok kitap ve makale yazısı bulunmaktadır.
Ada Gazetesi – Adalar Tarih.
