Büyükada’nın Nizam bölgesinde yer alan ve kamuoyunda çoğunlukla “Kemal Derviş Köşkü” olarak bilinen yapı, aslında iş insanı Rıza Derviş tarafından 1950’lerin sonunda mimar Sedad Hakkı Eldem’e yaptırılmıştır.
Modern Türk mimarlığının seçkin örneklerinden biri olan bu villa, konumlanışı, malzeme kullanımı ve mekânsal kurgusuyla Eldem’in modernist eğilimlerinin doruk noktalarından birini temsil eder.
Arazi ve Konum
Köşk, Büyükada’nın Hampson Kayalıkları olarak bilinen yüksek bir noktada konumlanır ve denize hâkim panoramik bir görüş sunar. Yapı, sokaktan bakıldığında oldukça kapalı ve mahrem bir duruş sergiler; adeta arka bahçesine ve denize doğru açılan bir dünya yaratır. Bu topografik yerleşim, Eldem’in doğal araziyi mimari bir bileşen olarak kullanma isteğini açıkça gösterir.¹
Mimari Stil: Eldem’in Modernist Yorumları
Rıza Derviş Villası, Sedad Hakkı Eldem’in geleneksel Türk evi referanslarını geri plana ittiği ve daha modern, rasyonalist bir çizgi izlediği ender projelerden biridir. Betonarmenin yalın kullanımı, geniş cam yüzeyler ve iç–dış mekân sürekliliği, dönemin uluslararası modern mimarlık akımlarıyla paralellik taşır. Eldem’in özellikle Frank Lloyd Wright ve Richard Neutra gibi mimarların mekânsal akışkanlık anlayışından etkilendiği görülür.²
Plan Şeması ve Mekânsal Kurgusu
Villa iki ana kattan oluşur:
• Alt kat, servis mekânları ve mutfağı içerir.
• Üst kat, yatak odalarını ve özel yaşam alanlarını barındırır.
Denize bakan cephede kullanılan büyük sürgülü cam kapılar, yaşam alanlarını bahçe ve teraslarla bütünleştirir.
Tavan–zemin çizgisinin sürekli tutulması, iç mekânın dışarıya doğru akmasını sağlar. Merdiven hacminin “gizli” diyebileceğimiz şekilde tasarlanmış olması, mekânsal akışın kesintiye uğramamasını amaçlar.³
Malzeme Kullanımı ve Detaylar
Yapı, betonarme strüktürü ile sade bir modern villadır. Eldem, malzemenin doğallığını saklamaz; süsleme kullanmaz.
Malzeme karakteri şöyle özetlenebilir:
• Betonarme: Ana taşıyıcı, herhangi bir dekoratif müdahale olmadan bırakılmıştır.
• Ahşap ve metal detaylar: Pencere doğramaları, gölgeli teraslar ve panjur elemanlarında görülür.
• Cam: Mekânın ışıkla kurduğu ilişki sayesinde villanın en karakteristik unsurlarından biridir.
İç mekânda Eldem’e özgü bir şömine tasarımı bulunur; bu unsur hem işlevsel hem de mekânsal bir odak noktası oluşturur.⁴
Bahçe ve Peyzaj Kurgusu
Peyzaj, yapının ayrılmaz bir bileşenidir. Bahçede yer alan pergolalar, basamaklar ve havuz çevresindeki detaylı tasarım yaklaşımı, villanın yalnızca bir konut değil, bütüncül bir “yaşam sahnesi” olarak düşünüldüğünü gösterir.
Özellikle bahçeye inen “uçan basamaklar”, modernist minimal estetiğin güçlü bir dışavurumudur.⁵
Koruma Durumu ve Mimari Değer
Villa, Adalar bölgesinin kültürel miras kapsamındaki yapıları arasındadır. Uzun yıllardır aile tarafından korunmuş olması, yapının özgün mimarisini olağanüstü düzeyde muhafaza etmesini sağlamıştır.
Eldem’in modernist dönem üretiminin nadir bir örneği olduğu için, Rıza Derviş Villası bugün hem mimarlık tarihçileri hem de kültür mirası araştırmacıları tarafından özel bir konumda değerlendirilir.⁶
Kemal Derviş Köşkü olarak bilinen Rıza Derviş Villası, modern Türk mimarisi içinde benzersiz bir yere sahiptir. Türk evi geleneğini modernist ilkelerle birleştirmek isteyen ama bu projede radikal bir modern çizgiye yönelen Sedad Hakkı Eldem’in tasarım gücünü açıkça yansıtır.
Konumu, plan şeması, malzeme yalınlığı ve iç–dış mekân geçişlerindeki ustalık, yapıyı Büyükada’nın yalnızca doğal değil, mimari peyzajının da en nitelikli örneklerinden biri hâline getirir.
Haluk Direskeneli
⸻
Dipnotlar
1. Nilay Örnek, Rıza Derviş Villası Üzerine Söyleşi, Her Umut Ortak Arar Podcast.
2. Architectuul, Rıza Derviş Villa (Sedad Hakkı Eldem çalışmaları değerlendirmesi).
3. Kısa Dalga, Rıza Derviş Villası ve mimari plan kurgusu üzerine röportaj.
4. GZT Arkitekt, Büyükada’nın Hazineleri: Rıza Derviş Villası.
5. Hyetert, Rıza Derviş Villası’nın bahçe ve peyzaj düzeni üzerine inceleme.
6. Docomomo Türkiye, Adalar modern mimarlık envanteri ve korunması.
⸻
