Cumhuriyet’in 91 yıllık döneminde cumhurbaşkanları, 7. Cumhurbaşkanı Kenan Evren’in referandum sonucunda bu göreve gelmesi dışında, Meclis tarafından seçildi. İlk kez Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, halk oyuyla doğrudan göreve geldi.
AYDIN HASAN – Cumhuriyet’in ilan edildiği 29 Ekim 1923’ten 2014 yılına kadar cumhurbaşkanları Meclis tarafından seçildi. Bunun tek istisnası 1982 Anayasası’nın onaylandığı referandum sonucunda cumhurbaşkanlığı görevine gelen Kenan Evren’di. Bugüne kadar görev yapan cumhurbaşkanları sırasıyla Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü, Celal Bayar, Cemal Gürsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutürk, Kenan Evren, Turgut Özal, Süleyman Demirel, Ahmet Necdet Sezer, Abdullah Gül oldu. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ise ilk kez halk tarafından doğrudan seçildi.
1923-1961 arasında cumhurbaşkanı seçimi, milletvekili seçimine endeksliydi. Her seçimin ardından yeni parlamentoda cumhurbaşkanı seçimi yapılıyordu. Cumhurbaşkanlığı seçimi tablosu, 2014 yılına kadar şöyle bir seyir izledi:
Atatürk, 1921 Anayasası’na göre bir kez seçildi.
1924 Anayasası’na göre;
Atatürk, üç kez seçildi.
İsmet İnönü, dört kez seçildi.
Celal Bayar, üç kez seçildi.
1961 Anayasası’na göre Cemal Gürsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutürk birer kez cumhurbaşkanı oldu.
1982 Anayasası ile birlikte Kenan Evren, referandum sonucunda bu göreve geldi. Yine bu anayasaya göre, Meclis tarafından Turgut Özal, Süleyman Demirel, Ahmet Necdet Sezer ve Abdullah Gül seçildi.
Cumhuriyetin ilanından bu yana Meclis’te 18 Cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. Bir kez de cumhurbaşkanı, halk oylaması sonucunda seçildi. Cumhurbaşkanı, üç kez doğrudan halk oyuyla seçilerek göreve geldi.
Savaşa katılmışlardı
Türkiye’nin ilk beş cumhurbaşkanının ortak özelliklerinden biri Osmanlı’nın son dönemindeki bazı savaşlar ile Kurtuluş Savaşı’na katılmış olmaları. Beş cumhurbaşkanı ve katıldığı savaşlar şöyle:
Atatürk: Arnavutluk İsyanı, Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşı, I. Dünya Savaşı (Çanakkale, Kafkas, Suriye-Filistin cepheleri), Kurtuluş Savaşı.
İsmet İnönü: Yemen İsyanı, I. Dünya Savaşı (Kafkas ve Suriye-Filistin cepheleri) Kurtuluş Savaşı.
Celal Bayar: Kurtuluş Savaşı.
Cemal Gürsel: I. Dünya Savaşı (Çanakkale, Filistin-Suriye cepheleri), Kurtuluş Savaşı.
Cevdet Sunay: I. Dünya Savaşı (Suriye-Filistin cephesi), Kurtuluş Savaşı.
Gelenek bozuldu
Fahri Korutürk’e kadar bütün cumhurbaşkanları ilk turda seçilmişti. Korutürk, cumhurbaşkanlığı seçiminde yaşanan bunalım üzerine 1973 yılında 15. turda aday gösterildi ve seçildi. Ancak Korutürk’ün görev süresinin 6 Nisan 1980’de sona ermesinin ardından Meclis yeni cumhurbaşkanını seçemedi. Bu kriz 12 Eylül 1980 darbesinin gerekçeleri arasında sayılacaktı.
Kenan Evren, 1982 Anayasası’nın geçici birinci maddesi çerçevesinde anayasa referandumu ile seçildi. Turgut Özal, Süleyman Demirel ve Ahmet Necdet Sezer üçüncü turda cumhurbaşkanı olarak seçildiler. Abdullah Gül ise 2007’deki ilk cumhurbaşkanlığı seçiminde 367 krizi nedeniyle adaylıktan çekildi. Gül, 2007 yılının temmuz ayındaki genel seçim sonrasında oluşan yeni Meclis’teki oylamada üçüncü turda seçildi.
İlk kez halk seçti
Cumhurbaşkanı Erdoğan, cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesini öngören 2007 yılındaki anayasa değişikliğinin ardından 10 Ağustos 2014’teki seçimi yüzde 51.63’lük oy oranıyla kazandı. “Türkiye’nin halk tarafından seçilen ilk cumhurbaşkanı” unvanını aldı. Erdoğan, 2018’deki seçimin lk turunda yine cumhurbaşkanı seçildi. Seçimle birlikte Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne de geçildi. Böylece Erdoğan, artık başbakanlık kurumunun olmadığı yeni sistemin de ilk cumhurbaşkanı oldu. Halk tarafından iki kez cumhurbaşkanı seçilen Erdoğan, 2023’te yeniden sandıkta yarıştı. Seçimin ikinci turunda, üçüncü kez cumhurbaşkanı seçildi.
Milletvekilliği şartı 1982’de kaldırıldı
1960 yılına kadar cumhurbaşkanı olabilmek için Meclis üyesi olmak yeterliydi. 1961 Anayasası’nda milletvekili olmasının yanı sıra üniversite mezunu olma ve 40 yaşını doldurmuş bulunma şartı getirildi. 1982 Anayasası ile milletvekili seçilme yeterliliğine sahip Türk vatandaşlarına da bu yol açıldı. Böylece vekil olma zorunluluğu ortadan kaldırıldı.
Partili cumhurbaşkanı
1960 yılına kadar cumhurbaşkanı, aynı zamanda bir partinin üyesiydi. Cumhurbaşkanlığının tarafsızlığı konusundaki hüküm anayasaya 1961’de girdi. Cumhurbaşkanı seçilen kişinin partisi ve Meclis ile bağı kesildi. 2018’te Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçilmesiyle birlikte 1961’de getirilen bu kural kaldırıldı ve yeniden partili cumhurbaşkanı dönemine geçildi.
Görev süreleri değişti
Cumhurbaşkanı’nın görev süresi ilk olarak dört yıldı. Bu 1961 Anayasası ile yedi yıla çıkarıldı. Bunun temel nedeni de, genel seçim ile cumhurbaşkanlığı seçimi arasındaki siyasi bağı koparmaktı. Cumhuriyet Senatosu’nda görev süresi altı yıl olduğu için cumhurbaşkanın görev süresi buna endeksli olarak yedi yıl olarak belirlendi.
1982 Anayasası’nda görev süresi dolan cumhurbaşkanının görevinin yeni cumhurbaşkanının seçilmesine kadar devamı hükmü getirildi. İlk iki turda üçte iki çoğunluk; üç ve dördüncü turlarda ise salt çoğunluk arandı. Dört turda da cumhurbaşkanının seçilememesi durumunda genel seçime gidilmesi benimsendi. 2007 yılında görev süresi beş yıla indirildi ve cumhurbaşkanını halkın seçmesi hükmü getirildi.
