Çölyak hastalığı nedir?

Çölyak hastalığı ne zaman görülmeye başlandı?

Hastalık 1950’lerde özellikle Avrupa kökenli beyaz ırkta görülmekle beraber 1970’ lerde  kanda hastalıkla ilişkili antrikorların saptanması ile dünyanın her yerinde benzer sıklıkla görüldüğü fark edilmiştir. Halen Pasifik Adaları, doğu Çin, Japonya hastalığın nadir görüldüğü alanlardır. Bu durumun beslenme alışkanlıkları ile ilgili olduğu düşünülmektedir.

Kimlerde daha sık görülür?

Tarama çalışmalarında hastalığın sıklığı tüm dünyada artan bir eğri çizmektedir. Avrupa  kökenli toplumlarda ortalama sıklık 1/100 iken, ülkemizde yapılan bölgesel çalışmalarda  çocuklarda %1, erişkinlerde %0,8-1,3 arasında saptanmıştır. Bunun yanı sıra dünyada en sık olarak önceki bilgilerin tersine Batı Sahra Afrikasında %5,6 olarak bulunmuştur. Çalışmalar hastalığın yaşla birlikte arttığını göstermektedir ve kadınlarda  erkeklerden daha sık görülmektedir. Ayrıca tek yumurta ikizlerinde ve birinci derece akrabalar arasında sıklık 10 kat fazladır. Otoummin bir hastalık olduğu için tip1 diyabet, tiroidit, Adisson hastalığı, osteoporoz, Down sendromu ve Ig A eksikliğinin olduğu vakalarda artmış risk vardır.İrrite  bağırsak sendromu tanısı koyulmuş hastaların % 10’unda çölyak hastalığı vardır.

Hastalığın oluşmasındaki faktörler neler?

Hastalığın oluşmasında genetik faktörlerin önemli rolü olmakla birlikte, çevresel faktörler de önemlidir. Diyete buğday dolayısıyla gluten girmedikten sonra hastalık oluşmaz. Bu nedenle beslenmelerinde buğdayın önemli yer tuttuğu toplumlarda veya değişen beslenme alışkanlıkları nedeni ile daha önce bu hastalığa yakalanmayan toplumlarda hastalığın görülme sıklığı artmaktadır. Bu tahıllar içinde sadece  yulafın toksik etkisi tartışmalıdır. Buğday, yapısı itibari ile çavdar ve arpa ile benzerlik gösterir. Dolayısı ile çavdar ve arpada toksit etki oluşturur. Yapı itibari ile farklılık gösteren yulaf  nadiren toksiktir.

Ancak halen çok  güvenilir değildir. Etkilenen bireylerin ince bağırsaklarinin iç yüzeyi bu maddelere (gluten ve gliadin) karşı farklı tepkiler geliştirir.Bu oluşumlar çölyak hastalarındaki kısıtlı savunma hücrelerini ve doku enzimlerini uyarır.Böylece ince bağırsak yüzeyinde hastanın kendi savunma hücrelerini uyarılma sonucu başlattığı bir tür iltahaplanma   ince bağırsak iç yüzeyinde yıkıma neden olur. Hastalığın birinci derece akrabalar  arasında  sık görülmesi, gluten duyarlılığına  yatkınlık (genetik şifrelenme ile teşhis edilebilir. Çölyak hastalığına yakalananların  %90’dan  fazlasında  bu genetik şifrelenme belirlenmiştir. Sağlıklı kontrol grubunda genetik  değişkenliğin görülme oranı ise %20-30’dur.

Glutene maruz kalma süresi ile hastalık başlama ve gelişme süresi de  doğru orantı gösterir. Anne sütünün uzun süreli verilmesi, anne sütü verilirken ek gıdalara başlanması pek çok çalışmada yararlı bulunmuştur. Viral enfeksiyonlar, sigara, gıda katkı maddeleri gibi çevresel faktörlerin hastalığın oluşumunda olumsuz yönde etkili oldukları düşünülmektedir. Bugün için önerilen anne sütünün ideal olarak uzun verilmesi ve 4.-7. aylar arasında anne sütü alırken tahıllı ek gıdalara başlanmasıdır.

Çölyak hastalığının klinik etkisi neler?

Çölyak hastalık kliniği oldukça farklı ve değişken olabilir. Hastalığın sindirim sistemi ve diğer sistemlerle ilgili belirtileri büyük oranda ince barsağın ilk kısmında gelişen emilim bozukluğuna bağlıdır.Yağlı, donuk görünümlü, alışılmıştan daha sık ve bol miktarda  dışkı ise bu hastalığın en önemli göstergesidir. Ancak süt çocuklarında tipik hastalık belirtileri daha az görülmektedir.Bunun yanında  kan testleri sayesinde  çok hafif bulguları olan hastalar bile tanı alabilmektedir.Toplum taramalarında  çok sayıda yakınmasız hasta fark edilebilmektedir.

Çölyak hastalığının çeşitleri neler?

1.Klasik Çölyak hastalığı

2.Klasik olmayan- atipik Çölyak hastalığı

3.Sessiz Çölyak hastalığı

4.Potansiyel  Çölyak hastalığı

Klasik Çölyak : Daha çok süt çocukları ve küçük çocuklarda yaşının 6.-24. aylarında diyete gluten eklenmesi ile ortaya çıkan tipik olarak büyüme gelişme geriliği kronik ishal veya cıvık dışkılama, kusma , karın ağrısı , karın şişkinliği,kas zayıflığı, kas kontrol güçlüğü, iştahsızlık gibi mide  bağırsak sistemi bulguları ve gıda emilim bozukluğu ile karakterize durumdur.

Hastalık haftalar ya da  aylar içinde ortaya çıkabilir.İshal halen en sık görülen bulgudur, akut veya sinsi olabilir.Bu çocukların büyüme ve gelişmesi yaşına göre geri kalır.Vitamin D ve kalsiyum eksikliğine bağlı olarak sıklıkla rikets tablosu ile tanı alırlar.Nörolojik bulguları da olabilen bu çocuklar emosyonel olarak çekinik, huzursuz, mutsuz ve huysuz olabilirler.

Klasik olmayan – atipik Çölyak hastalığı, çoğunlukla 5-7 yaş üstü büyük çocuklar ve yetişkinlerde görülür. Boy kısalığı, pubertede geçikme, diş mine tabakası bozuklukları, aftöz stomatit,tedaviye cevapsız veya nedeni tam olarak bilinmeyen demir eksikliği kansızlığı , kemik erimesi ve kemik zayıflığı, kronik eklem şikayetleri, kardiyomyopati gibi kalp kası bozuklukları, karaciğer testlerinde bozukluk, nörolojık bozukluk gibi bulguların yanında tekrarlayan karın ağrısı, bulantı,kusma, şişkinlik, mide yemek borusu reflüsü gibi atipik yakınmalar olabilir. Genç erişkinlerde ciltte döküntü kızarma, kurdeşen dökme vitiligo alopesi  gibi bulgular olabilir. Atipik bulguları ve yakınmaları olan bireylerin çoğunda  sindirim sistemi bulguları yoktur. Nedeni açıklanamayan demir eksikliğiolan yetişkinlerde hastalığa çocuklardan daha sık rastlanır. Yaşın ilerlemesi tyroid hastalığı ve norolojik bulgu sıklığını arttırır.

Sessiz Çölyak hastalığı, sağlam görünen bir  çocuk ya da  yetişkinde tesadüfen tarama yapılırken ortaya çıkar. Bu vakalar yakınmasızdır. Bu nedenle risk grubu denilen grup taranmalıdır. Bu grupta hastalık %4-5 oranında görülmektedir.Son yıllarda sessiz çölyak hastalarının çoğunda hafif gözden kaçabilen hastalık bulgularının olduğu ve bazı psikiyatrik değişikliklerin olduğu gösterilmiştir.Dolayısıyla  bu olgulara sessiz demek tamamıyla doğru olmayacaktır.Yakınmaları olan 1 olguya karşılık 7 sessiz olgu olduğu ön görülmektedir.

Potansiyel  Çölyak hastalığında, kan testleri pozitif olduğu halde , ince bağırsak biyopsileri normal veya hafif değişiklik gösteren olgulardır. Önceleri hiçbir bulgu olmamasına rağmen  ilerleyen yıllarda tipik hasta olma riski taşırlar. İzlenmeleri gerekir.

Kimlere test yapılmalı?

Yakınması olmayan hastalarda kimlere test yapılacağı tam belirlenmiş değildir. Ancak aşağıdaki gruplar taranmalıdır;

-iştahsızlık
-inatçı, kronik ishal
-kronik kabızlık
-tekrarlayan karın ağrısı ve kusma
-kalıcı dişlerde mine kaybı
-kısa boy
-belirgin puberte geçikmesi
-kansızlık
-kemik erimesi
-yüksek riskli gruplar (ailede çölyak hastalıgı bulunanlar, tek yumurta ikizlerinde ve birinci derece akrabalar arasında sıklık 10 kat fazladır. Otoummin bir hastalık olduğu için tip1 diyabet, tiroidit, Adisson hastalığı, osteoporoz, Down sendromu ve Ig A eksikliğinin olduğu vakalarda artmış risk vardır.İrrite  bağırsak sendromu tanısı koyulmuş hastaların % 10’unda çölyak hastalığı olabilir.)

Hastalığa nasıl yanı koyulur?

Çölyak hastalığı tanısı kesin olmalıdır. Çünkü bir ömür boyu devam edecek bir hastalıktır ve tedavisi de yaşam boyudur.

Hastalığın tanısı  ince bağırsak biyopsisinde karakteristik değişikliklerin varlığı ve glutensiz diyetle iyileşmenin görülmesi işe koyulur.Çölyak hastalığında tanının desteklenmesinde,  risk gruplarının taranmasında ve glutensiz diyete cevabın değerlendirilmesinde  kan testleri yararlıdır.Bu testlerin özgüllüğü ve duyarlılığı değişkendir. Tanısında tereddüt olan hastalarda genetik çalışma yapılmalıdır.

Gıda intolerans tesleri  çölyak hastalığı tanısı koymak  için kullanılmaz. Gıda intolansı  veya  gıda alerjisi tümüyle farklı hastalıkları tanımlar, çölyak hastalığı ile ilgili değildir.

 Hastalığın tedavisi nedir?

Tedavi ömür boyu sürecek olan glutensiz diyettir. Bu tedaviye sıkı uyulması hastalığın gidişatı açısından önemlidir.Henüz alternatif tedavi yoktur. Sadece kararlı giden hastalarda yulafın  diyete eklenmesi ile ilgili kesin kanı yoktur.Yine  daha az immunolojık olan Etiyopya tahılı, akdarı, süpürge darısı, kara buğday gibi tahılların diyete sokulma çabaları devam etmektedir. Diyette ana tahıl grubunu mısır ve pirinç oluşturmaktadır.

Ancak son yıllarda glutensiz buğday unu diyete girmiştir. Çölyak hastalığı dayanışma grubuna erken katılım uyumda yarar sağlar.Yakınmalar düzelene kadar sıklıkla eşlik eden laktaz yetersizliği nedeni ile laktozsuz diyette önemlidir. Hastaların hepsi mineral, vitamin eksikliği için taranmalı, kemik mineral yoğunluğu ölçümü yapılmalıdır. Eksikliler tedavi ile yerine koyulmalıdır. Çocuk doğurma yaşındaki tüm kadınlar folik asit almalıdır. Ayrıca hasta ve bakmakla yükümlü kişilere verilecek psikolojik destek tedavinin önemli bir parçasıdır.

Çölyak hastalığı nedeni ile glutensiz diyete başlayan hastaların %90 nında 2 haftalık diyet sonrası klinik düzelme başlar. Tedaviye cevapsızlığın en sık nedeni diyetteki gluten kaçağıdır. Diğer sebepler arasında enfeksiyonlar, pankreas yetersizliği, besin alerjileri ve diğer tip kolitler olabilir. Hastaların küçük bir yüzdesinde uygun diyete rağmen kalıcı bağırsak yapı değişiklikleri olabilir, farklı bir neden bulunamaz.

Çölyak hastaları bağırsak lenfoması, ince bağırsak kanseri, yemek borusu kanseri ve yutak kanseri açısından artmış riske sahiptirler, takipleri gerekir.
Çölyak hastalığı “Glutein” proteinine karşı vücudun geliştirdiği tepkiden dolayı oluşur. Glutein proteini arpa, buğday, çavdar ve yulaf gibi tahıllarda bulunur. Çölyak hastalığı da bu tahılların alınmasıyla gelişir. İnce bağırsaklarda ortaya çıkan bu hastalık nedeniyle bağırsak duvarları düzleşir ve besin emilimini tam anlamıyla yapamaz. Normalde bağırsak duvarları bir havlunun yüzeyi gibi pütürlüdür. Bu pütürler sayesinde ince bağırsak sindirilmiş besinleri emerek kana karıştırır. Çölyak hastalığı nedeniyle pütürlü yapısını kaybeden ince bağırsak hızla düzleşir ve insanda hastalık etkileri görülmeye başlar.

Sorular ve cevaplar.

Soru: Mesela haftada bir kere diyeti bozsam ve gluteinli yiyeceklerden yesem olur mu?
Cevap: Bu diyeti ömrünüz boyunca uygulamalısınız. Bir kere dahi bozmanız oldukça sakıncalı durumlar ortaya çıkartabilir.

Soru: Diyetimde tam olarak nelere dikkat etmeliyim?
Cevap: Öncelikle buğday, arpa, çavdar ve yulaf gibi tahıllar ve bunlardan yapılan makarna, pasta, börek, ekmek gibi hamur işlerinden uzak durmalısınız. Bütün bunlara ilaveten yeşil çekirdeklerden de uzak durmalısınız. Çok yağlı, yağda kızartmalar, hayvansal yağlar, alkollü içecekler, baharatlar, et, sebze konservesi ve salça yenmesi kesinlikle yasaktır.

Soru: çölyak hastasıyım. Hangi tür besinlerle beslenmeliyim?
Cevap: Mesela mısır, pirinç, patates ve bunların unundan yapılmış ürünler yenilebilir. Bunların yanı sıra; taze meyve, sebze, yağsız et av eti, deniz ürünlerinden balık çeşitleri, yağsız kümes hayvanı, yumurta, süt, şeker, bal ve taze olmak kaydıyla baharatlar yenilebilir.

Çölyak hastalığı ve şifalı bitkiler.
Kestane bu hastalar için çok değerli bir besindir çünkü çölyak hastaları ekmek yiyemediği için alamadıkları B grubu vitaminleri kestaneden alabilirler. Diğer yandan bağırsakları kuvvetlendiren fakat glutein içermeyen gıdalarda sıkca tüketilmelidir. Çölyak hastalarının vazgeçmemesi gereken kuru besinler den bazıları ceviz, fındık, kuru incir ve kuru üzüm şeklinde sıralanabilir.

Adalar Toplum Sağlığı Merkezi