Büyükada Mizzi Köşkü: Tarihi, Mimari Özellikleri ve Kültürel Önemi

İstanbul’un Prens Adaları’nın en büyüğü olan Büyükada, tarihi zenginlikleri ve özellikle 19. yüzyıldan kalma görkemli köşkleriyle tanınır . Bu adanın mimari mirası içinde, Çankaya Caddesi boyunca sıralanan birbirinden güzel yapılar ayrı bir yer tutar . Büyükada’nın bu seçkin atmosferinde yer alan Mizzi Köşkü, kendine özgü kırmızı tuğlaları ve dikkat çekici kulesiyle diğer tarihi yapılar arasında hemen fark edilen bir örnektir . Bu köşkün “uzun kırmızı tuğlalı kulesi” adeta adanın sembollerinden biri haline gelmiştir . Büyükada’da yoğunlaşan 19. yüzyıl köşkleri, özellikle Çankaya Caddesi üzerinde, adanın o dönemde önemli bir refah ve gelişme dönemi yaşadığını gösterir. Bu durum, zengin İstanbulluların gösterişli yazlık evler inşa etmek için adaya akın etmesiyle muhtemelen 1846’da ilk vapur seferlerinin başlamasıyla eş zamanlı gerçekleşmiştir . Mizzi Köşkü’nün “kırmızı tuğlalı kulesi” ise, Prens Adaları’nda sıklıkla rastlanan ahşap Osmanlı dönemi köşklerinden ayrılan özgün bir mimari tarzı işaret eder . Bu durum, yapımında farklı bir tasarım yaklaşımının veya etkisinin olduğunu düşündürmektedir.  

Mizzi Köşkü’nün inşası 19. yüzyılın sonlarına doğru, muhtemelen 1860 ile 1870 yılları arasında veya bazı kaynaklara göre 1894 yılında, Malta kökenli İngiliz vatandaşı George Mizzi tarafından gerçekleştirilmiştir . Köşkün yapım tarihine dair farklılıklar (1860 ve 1894), muhtemelen 1860 civarında inşa edilen ilk yapının, 1894 İstanbul depreminde hasar görmesi üzerine İtalyan mimar Raimondo D’Aronco tarafından önemli ölçüde yeniden tasarlanıp inşa edilmesinden kaynaklanmaktadır . Sultan II. Abdülhamid döneminde saray mimarı olarak da görev yapan Raimondo D’Aronco’nun 1894 yılında köşkü tasarlaması, yapının mimari açıdan ne kadar önemli olduğunu gösterir . D’Aronco’nun İstanbul’daki çalışmaları, Rokoko coşkusunu deneysel Art Nouveau ile birleştirerek Osmanlı duyarlılıklarıyla özgün ve güzel tasarımlar ortaya koymasına olanak sağlamıştır . George Mizzi’nin ölümünden sonra köşk, astronomiye meraklı olan oğlu Giovanni Mizzi’ye kalmış ve kuleye bir de gözlemevi kulesi eklenmiştir . Giovanni Mizzi’nin köşkün mülkiyetini miras veya satış yoluyla birçok kez el değiştirdiği bilinmektedir . Köşk, 1930 ile 1940 yılları arasında San Remo Oteli olarak turizm sektöründe faaliyet göstermiştir . Bu dönem, Büyükada’nın bir tatil beldesi olarak popülaritesinin arttığı bir zamana denk gelir. İkinci Dünya Savaşı sırasında kapalı kalan köşk, 1952’den itibaren sayfiye köşkü olarak kullanılmaya başlanmıştır .  

Mizzi Köşkü’nün mimari tarzı, ne Osmanlı ne de tipik İngiliz evlerine benzeyen, kendine özgü bir yapıya sahiptir . Köşk, Orta Çağ şatolarını andıran bir görünüme sahiptir . D’Aronco’nun restorasyonundan sonra “revivalist” bir stil sergilediği belirtilmektedir . Köşkün dikkat çekici dış özellikleri şunlardır: kırmızı pres tuğladan yapılmış cephe , genellikle “Kırmızı Kule” olarak adlandırılan anıtsal köşe kulesi , bu kulenin üzerinde yer alan ve camla kaplı, dönebilen eski gözlemevi kulesi , mermer sütunlara oturan üç basık kemerle geçilen ve İyon düzeninde başlıklara sahip giriş verandası , yuvarlak kemerli pencereler ile örümceksi ve düz kemerli pencerelerin bir arada kullanımı , kulenin ara katında bulunan balkon , cephede yansıyan özenli tuğla işçiliği ve D’Aronco tarafından tasarlanan, giriş merdivenlerini süsleyen geometrik ve tekrarlayan formlara sahip ejderha motifli metal aydınlatma elemanları . Köşk, bodrum katı dahil olmak üzere üç katlı bir yapıdır . İç mekan düzenlemesi hakkında verilen bilgilere göre, birinci katta salonlar, ikinci katta ise salon ve odalar bulunmaktadır . Ancak, iç mekan detaylarına dair kapsamlı bir açıklama bulunmamaktadır . Bu mimari betimleme, tipik Osmanlı dönemi ahşap köşklerinden belirgin bir ayrılığa işaret eder ve Avrupa mimari akımlarının ile George Mizzi’nin kişisel zevkinin etkisini düşündürür. “Orta Çağ şatosu gibi palazzio” tanımı ve kırmızı tuğla kullanımı bu durumu özellikle vurgular. Giovanni Mizzi tarafından eklenen gözlemevi kulesi ise, kişisel bir ilgi alanını (astronomi) yansıtır ve köşkün özgünlüğünü daha da artırır. Dönen cam yapı, o dönem için gelişmiş bir özellik olup, Giovanni Mizzi’nin ciddi bir amatör astronom olduğunu gösterir. Bu özelliğin daha sonra çürüme nedeniyle kaldırılması , köşkün tarihine ayrı bir detay katar. Veranda, kemerler ve tuğla işçiliği gibi dış mimari unsurların detaylı açıklaması, köşkün tasarımındaki işçiliği ve özeni vurgular, bu da muhtemelen ilk sahibinin statüsünü ve zenginliğini yansıtır.  

Mizzi Köşkü, ilk olarak George Mizzi ve ailesi için özel bir konut olarak inşa edilmiştir . Daha sonra on yıl boyunca Hotel San Remo adıyla Büyükada’yı ziyaret eden turistlere hizmet vermiştir . Ardından yazlık olarak kiraya verilmeye başlanması, mevsimlik bir kullanıma geçildiğini gösterir . 2015 yılında ise 14. İstanbul Bienali’ne ev sahipliği yaparak çağdaş sanat enstalasyonlarına mekan olmuştur . İstanbul Kültür Sanat Vakfı’nın (İKSV) bu köşkü seçmesi, sadece çağdaş sanat eserlerini sergilemekle kalmayıp, aynı zamanda yeni nesillerin Osmanlı’nın önemli tarihi yapıları hakkında farkındalık yaratmayı amaçlamıştır . Bienal kapsamında Glenn Ligon’un James Baldwin’in İstanbul’daki günlerinden esinlenen mini sergisi ve Suzan Philipsz’in “Elettra” adlı ses enstalasyonu dikkat çekmiştir . Köşk, 2024 yılında Finlandiya ve Türkiye arasındaki 100 yıllık dostluğun kutlandığı bir resepsiyona ev sahipliği yaparak önemli etkinlikler için kullanılmaya devam ettiğini göstermiştir . Mizzi Köşkü’nün zaman içindeki bu çeşitli kullanımları, Büyükada’nın değişen ihtiyaçlarını ve fırsatlarını yansıtır. Özel bir konuttan otele ve ardından kültürel bir mekana dönüşmesi, adadaki kalıcı değerini ve önemini gösterir. Mizzi Köşkü’nün İstanbul Bienali için mekan olarak seçilmesi, İstanbul’un çağdaş kültürel ortamında mimari ve tarihi önemini vurgular, geçmiş mirası modern sanatsal ifadeyle birleştirir.  

Mizzi Köşkü, Türkiye’de 1. derece ulusal miras alanı olarak kabul edilmektedir . Köşkün bulunduğu Çankaya Caddesi, “dünyanın en güzel caddelerinden biri” olarak tanımlanır, bu da köşkün diğer tarihi yapılar arasındaki seçkin konumunu daha da vurgular . Görsel olarak ayırt edici özelliği nedeniyle “Kırmızı Saray” veya “Kırmızı Kuleli Köşk” olarak da bilinir . Büyükada’daki önemli köşkler listelerinde, Con Pasa Köşkü ve Yelkencizade Köşkü gibi diğer önemli yapılarla birlikte anılması, adanın mimari ve kültürel kimliğinin ayrılmaz bir parçası olduğunu gösterir . Köşk, ziyaretçileri cezbederek adanın tarih ve mimari güzellikleriyle dolu bir yer olarak kimliğine katkıda bulunur . Mizzi Köşkü’nün 1. derece ulusal miras alanı olarak belirlenmesi, Türkiye için taşıdığı önemli tarihi ve kültürel değeri vurgular ve gelecek nesiller için korunmasını ve muhafaza edilmesini sağlar. Büyükada’daki diğer tanınmış köşklerle birlikte sürekli olarak anılması, adanın mimari ve kültürel kimliğinin önemli bir parçası olarak statüsünü pekiştirir. “Kırmızı Saray” takma adı ise, yerel halk tarafından tanınmasına ve sevilmesine katkıda bulunur.  

Günümüzde Mizzi Köşkü, yaz aylarında oda oda kiralanan bir apart-otel olarak kullanılmaktadır . Bienal mekanı olarak kullanıldığı dönemde belirtilen çalışma saatleri (Salı-Pazar 10:00-18:00), potansiyel olarak devam eden ziyaret edilebilirliğini düşündürmektedir . 2024 yılında gerçekleştirilen resepsiyon, köşkün etkinliklere ev sahipliği yapma potansiyelini ve devam eden kullanımını gösterir . Restorasyon çalışmalarında geleneksel malzeme ve yöntemlerin kullanılması, köşkün mirasına saygılı bir yaklaşım sergilendiğini gösterir . Geçmişte yaşanan anlaşmazlıklar ve yavaş çürüme süreçlerine rağmen, yakın zamanda restorasyon kararı alınması, köşkün korunmasına yönelik devam eden bir çabayı işaret eder . Apart-otel olarak kullanılması, tarihi yapının korunmasını sağlarken gelir elde etmesine ve tarihi bir köşkte konaklamak isteyen turistler için benzersiz bir deneyim sunmasına olanak tanır. Restorasyon çabaları ise, Mizzi Köşkü’nün mimari ve tarihi bütünlüğünü koruma yönündeki süregelen kararlılığı gösterir. Geleneksel malzeme ve yöntemlerin kullanılması, orijinal yapıya ve tasarıma duyulan saygıyı yansıtır.  

Sonuç olarak, Mizzi Köşkü, Büyükada’nın zengin kültürel ve mimari mirasının seçkin bir örneği olarak öne çıkar. Tarihi, özgün mimarisi ve kültürel önemiyle adanın simgelerinden biri haline gelmiştir. Geçmişten günümüze farklı işlevlere bürünerek Büyükada’nın sosyal ve kültürel yaşamına tanıklık eden bu yapı, Prens Adaları’nın tarihini ve kültürünü anlamak için önemli bir kaynaktır.