Türkiye’de 1. Sınıf Tarihi Eserin Anlamı

Türkiye, binlerce yıllık zengin tarihi ve kültürel mirasıyla övünmektedir. Bu mirasın korunması ve gelecek nesillere aktarılması, tarihi eserlerin sınıflandırılması ve uygun koruma önlemlerinin alınmasıyla mümkün olmaktadır. Türkiye’deki tarihi eserler, önem düzeylerine ve gerektirdikleri koruma seviyelerine göre farklı kategorilere ayrılmaktadır. Bu raporun amacı, Türk hukuk sistemi içerisinde “1. sınıf tarihi eser” kavramının ne anlama geldiğini detaylı bir şekilde açıklamaktır.

II. Tarihi Eserlerin Sınıflandırılmasının Yasal Dayanağı

Türkiye’de tarihi eserlerin korunması ve sınıflandırılmasına ilişkin temel yasal düzenleme, “2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu”dur . Bu kanun, korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının tanımlarını belirlemekte, bunlarla ilgili yapılacak işlemleri ve faaliyetleri düzenlemekte ve bu konuda gerekli ilke ve uygulama kararlarını alacak teşkilatın kuruluş ve görevlerini tespit etmektedir . Kanunun uygulanması ve denetlenmesi görevi ise öncelikle Kültür ve Turizm Bakanlığı’na aittir .  

Kültür ve tabiat varlıklarının tespiti, tescili ve korunması süreçlerinde “Koruma Kurulları” ve “Koruma Yüksek Kurulu” önemli roller üstlenmektedir . Bu kurullar, kültür varlıklarının belirlenmesi, değerlendirilmesi ve tescil işlemlerini yürütmektedir. Özellikle “Koruma Bölge Kurulu,” taşınmaz kültür varlıklarının gruplandırılması sürecinde kilit bir rol oynamaktadır . Taşınmaz kültür varlıklarının gruplandırılması işlemi, maliklerin başvurusu tarihinden itibaren üç ay içerisinde bu kurullar tarafından yapılmaktadır . Bu yasal çerçeve, tarihi eserlerin korunması konusunda titiz ve çok katmanlı bir yaklaşım benimsendiğini göstermektedir. Farklı uzmanlık alanlarından oluşan kurulların sürece dahil olması, sınıflandırma kararlarının daha bilinçli ve nesnel bir şekilde alınmasına olanak tanımaktadır.  

III. Taşınmaz Tarihi Eserler İçin Üç Dereceli Sınıflandırma Sistemi

“Tarihi eser” terimi yaygın olarak kullanılsa da, 2863 sayılı Kanun ve ilgili yönetmelikler, taşınmaz kültür varlıklarını önemlerine ve üzerlerinde yapılabilecek müdahale düzeyine göre birinci, ikinci ve üçüncü derece olmak üzere üç sınıfa ayırmaktadır . Bu sınıflandırma işlemini gerçekleştiren yetkili kurum ise “Anıtlar Kurulu” olarak da bilinen Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurullarıdır . Bu derecelendirme sistemi, esas olarak tarihi binaların ve yapıların korunması ve olası tadilatları konusundaki düzenlemeleri yansıtmaktadır. Taşınmaz varlıkların korunması, taşınır eserlere kıyasla daha karmaşık bir süreçtir çünkü bu tür yapılar bulundukları konum, çevreleri ve yapısal özellikleri ile bir bütünlük arz ederler. Dolayısıyla, farklı derecelendirmeler, her bir eserin özgün değerini korurken, belirli ölçüde müdahaleye izin verme veya tamamen koruma altına alma gibi farklı yaklaşımların benimsenmesine olanak tanır.  

IV. “1. Sınıf Tarihi Eser”in Tanımı

Araştırma bulgularına göre, 1. sınıf tarihi eserler (1. derece tarihi eser mülkler), iç ve dış yapılarında hiçbir değişiklik yapılmadan aynen korunması gereken eserlerdir . Bu ifade, bu tür eserlerin son derece yüksek düzeyde tarihi, mimari, sanatsal veya bilimsel öneme sahip olduğunu göstermektedir. “Aynen korunması gereken” ilkesi, bu eserlerin özgünlüğünün ve bütünlüğünün bozulmamasını amaçlamaktadır.  

Genellikle bu kategoriye giren taşınmaz varlıklar şunlardır:

• İstisnai tarihi öneme sahip yapılar (örneğin, önemli tarihi olaylara tanıklık etmiş binalar, belirli dönemleri veya olayları temsil eden anıtlar) .  
• Benzersiz mimari özelliklere veya sanatsal değere sahip, dönemlerinin başyapıtı olarak kabul edilen yapılar .  
• Birinci derece arkeolojik sit alanları, bu alanlarda yapılacak herhangi bir müdahalenin yeri doldurulamaz tarihi kanıtlara zarar verebileceği düşünülerek en üst düzeyde koruma altına alınmıştır . Bu sitler, geçmiş medeniyetlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri özelliklerini yansıtan kent kalıntılarını ve yerleşim alanlarını içerir.  

Bu eserlerin “aynen korunması” gerekliliği, ulusal mirasın anlaşılması ve takdir edilmesi açısından ne kadar paha biçilmez olduklarını vurgulamaktadır. Bu tür yapılar, geçmişle doğrudan bir bağlantı kurmamızı sağlar ve kültürel kimliğimizin önemli bir parçasını oluşturur. Bu nedenle, en ufak bir değişikliğin bile bu eserlerin otantikliğini ve taşıdığı bilgiyi azaltabileceği düşünülmektedir.

V. İkinci ve Üçüncü Sınıf Tarihi Eserlerin Bağlamı

1. sınıf tarihi eserlerin önemini daha iyi anlamak için, ikinci ve üçüncü sınıf eserlerin özelliklerine de kısaca değinmek faydalı olacaktır. İkinci sınıf tarihi eserler (2. derece tarihi eser mülkler), malikleri tarafından yapının özgün nitelikleri korunarak bazı küçük değişikliklere izin verilen eserlerdir . Ancak, herhangi bir değişiklik yapılmadan önce ilgili yetkili kurumlara danışılması ve onay alınması gerekmektedir.  

Üçüncü sınıf tarihi eserler (3. derece tarihi eser mülkler) ise, bazı değişikliklere izin verilebilen ancak bu değişikliklerin genellikle “Anıtlar Yüksek Kurulu”nun onayıyla mümkün olduğu eserlerdir . Bu kategorideki eserlerde de tarihi değerin korunması esastır, ancak birinci ve ikinci sınıf eserlere göre daha fazla esneklik söz konusudur.  

Bu farklı sınıflandırmalar, tüm tarihi eserlerin değerli olduğunu kabul etmekle birlikte, bazı eserlerin daha yüksek bir önceliğe sahip olduğunu ve daha sıkı koruma önlemleri gerektirdiğini göstermektedir. İkinci ve üçüncü sınıf eserlerdeki daha esnek yaklaşım, bu yapıların çağdaş kullanımlara uyarlanabilmesi ve yaşatılabilmesi için bir denge oluşturmayı amaçlamaktadır.

VI. 1. Sınıf Tarihi Eser Olmanın Getirdiği Yükümlülükler

1. sınıf tarihi eser statüsüne sahip bir yapıya sahip olmak veya bu yapıyı yönetmek, önemli kısıtlamaları ve yükümlülükleri beraberinde getirir. Bu tür eserlerde her türlü inşaat ve fiziki müdahale kesinlikle yasaktır . Yapının onarımı ve bakımı, sıkı koruma prensiplerine uygun olarak ve genellikle ilgili koruma kurullarının onayıyla gerçekleştirilmelidir. Amaç, eserin orijinal yapısını, malzemelerini ve görünümünü olduğu gibi muhafaza etmektir.  

Bu statüdeki yapılar için herhangi bir tadilat izni almak oldukça zordur, hatta çoğu zaman imkansızdır. En ufak bir değişiklik için bile detaylı incelemeler ve onay süreçleri gerekebilir. Bu durum, yapı sahipleri için bazı zorluklar yaratsa da, eserin tarihi ve kültürel değerinin korunması açısından hayati öneme sahiptir. Ayrıca, bu tür eserlerin düzenli olarak izlenmesi ve bakımlarının yapılması, olası bir bozulmanın önüne geçmek için büyük önem taşır. Devletin de bu tür eserlerin korunması konusunda denetim ve destek sağlama yetkisi bulunmaktadır. Her ne kadar tüm derecelerdeki tarihi eserler için potansiyel müdahalelerde “Anıtlar Yüksek Kurulu”nun onayı gerekse de, 1. sınıf eserler için bu süreç çok daha katı ve sınırlayıcıdır .  

1. sınıf tarihi eser sahibi olmak, aslında ulusal mirası koruma sorumluluğunu taşımak anlamına gelir. Bu, mülkiyet haklarının belirli ölçüde sınırlandırılması anlamına gelse de, bu eserlerin gelecek nesiller için korunması kamu yararı açısından büyük önem taşımaktadır.

VII. Sonuç: 1. Sınıf Tarihi Eserlerin Kalıcı Değeri

Sonuç olarak, “1. sınıf tarihi eser,” Türkiye’nin tarihi, mimari, sanatsal veya bilimsel açıdan en üst düzeyde öneme sahip olan ve mutlak surette korunması gereken taşınmaz kültür varlıklarını ifade eder. Bu eserler, Türkiye’nin zengin kültürel mirasının anlaşılması ve takdir edilmesi için hayati bir rol oynamaktadır. Bu paha biçilmez ulusal değerlerin uzun vadeli korunması, hepimizin ortak sorumluluğundadır.

Tablo 1: Türkiye’de Taşınmaz Tarihi Eser Sınıflandırmasının Özeti