Özel Çevre Koruma Alanları (ÖÇK) ve sit alanlarında imar faaliyetleri, hem 3194 Sayılı İmar Kanunu hem de 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile sıkı bir şekilde düzenlenir. Bu alanlarda, çevresel ve kültürel değerlerin korunması önceliklidir ve imar uygulamaları özel izinlere tabidir. Büyükada davası bağlamında, Adalar ilçesindeki Tabiat Parkı ve sit alanında gerçekleşen ihlaller, bu kuralların nasıl işlediğini ve yetki dağılımını anlamak için önemli bir örnektir. Aşağıda, imar kanunlarının uygulanma şekli, KUDEB, İstanbul 5 Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu ve belediyelerin yetkileri ile asıl yetkili merci detaylı bir şekilde açıklanmıştır.
İmar Uygulaması: ÖÇK’larda imar planları ve yapılaşma, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü tarafından onaylanır. Bu alanlarda, 3194 Sayılı İmar Kanunu’nun genel hükümleri uygulanır, ancak 2863 Sayılı Kanun’un sit alanı koruma şartları ve ÖÇK’ya özgü ilke kararları önceliklidir.
Koşullar: Yapılaşma, genellikle düşük yoğunluklu ve doğayla uyumlu faaliyetlerle sınırlıdır (örneğin, balıkçı barınağı, bekçi kulübesi). Betonarme gibi çevreyi tahrip eden yapılar yasaktır. Koruma amaçlı imar planları veya geçiş dönemi koruma koşulları, Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Komisyonları tarafından belirlenir.
Dava Bağlamı: Büyükada Tabiat Parkı, Marmara Denizi ve Adalar ÖÇK sınırları içinde yer alır. Bilirkişi raporu, betonarme havuz ve diğer yapıların ÖÇK’nın koruma esaslarına aykırı olduğunu tespit etmiştir.
Sit Alanları:
Tanım: Sit alanları, tarihi, arkeolojik, kentsel veya doğal özellikleriyle korunması gereken alanlardır (örneğin, Büyükada’daki kentsel ve doğal sit alanı).
İmar Uygulaması:
Koruma Amaçlı İmar Planları: Sit alanlarında yapılaşma, 2863 Sayılı Kanun uyarınca hazırlanan koruma amaçlı imar planlarına tabidir. Bu planlar, Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları tarafından onaylanır.
Geçiş Dönemi Koşulları: Koruma amaçlı imar planı hazırlanana kadar, sit alanı ilanından itibaren 3 ay içinde koruma bölge kurulu tarafından geçiş dönemi koruma esasları ve kullanma şartları belirlenir.
Ruhsat Gerekliliği: 3194 Sayılı İmar Kanunu’nun Madde 21’i uyarınca, yeni yapı inşası veya esaslı tadilat için belediyeden ruhsat alınmalıdır. Ancak, sit alanlarında bu ruhsatlar, koruma bölge kurulunun iznine tabidir. Basit tamirat ve tadilatlar (sıva, boya, çatı onarımı gibi) ruhsatsız yapılabilir, ancak koruma kurulu veya KUDEB denetimi gerekir.
Yasaklar: İzinsiz inşai ve fiziki müdahaleler (örneğin, betonarme yapılar, çevre düzenlemeleri) 2863 Sayılı Kanun’un Madde 9’una aykırıdır ve cezai yaptırımlara tabidir.
Dava Bağlamı: Büyükada’daki imalatlar, basit onarım iznini aşarak ruhsat gerektiren yeni yapı inşaatları olarak sınıflandırılmıştır. Koruma amaçlı imar planı olmadan ve koruma kurulundan izin alınmadan yapılan bu faaliyetler, hem 3194 hem de 2863 Sayılı Kanun’a aykırıdır.
Genel Prensipler:
ÖÇK ve sit alanlarında, 3194 Sayılı İmar Kanunu’nun genel imar kuralları, 2863 Sayılı Kanun’un koruma hükümleriyle birlikte uygulanır. Çevresel ve kültürel koruma, yapılaşma özgürlüğünden önceliklidir.
Her türlü yapılaşma, ilgili koruma kurullarının (kültürel sitler için Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları, doğal sitler için Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Komisyonları) iznine tabidir.
Belediyeler, imar planlarını ve ruhsat süreçlerini yürütür, ancak sit alanı veya ÖÇK statüsü varsa, bu yetkileri koruma kurullarının kararlarına bağlıdır.
Yetkiler:
Tadilat ve Tamirat İzinleri: Tescilli kültür varlıklarında veya sit alanlarındaki tescilsiz taşınmazlarda, 3194 Sayılı Kanun’un Madde 21’i kapsamındaki ruhsata tabi olmayan basit tadilat ve tamiratlara (sıva, boya, çatı onarımı gibi) izin verir ve denetler.
Esaslı Onarım Tespiti: Tadilat sırasında esaslı onarım (yapının taşıyıcı sistemini veya dış görünümünü değiştiren müdahaleler) gerektiğinde, çalışmayı durdurarak konuyu koruma bölge kuruluna iletir.
Denetim: Koruma amaçlı imar planlarının uygulanmasını, onaylı rölöve, restorasyon ve restitüsyon projelerine uygunluğu denetler. İzinsiz uygulamaları tespit ederek koruma kuruluna bildirir.
Tescilsiz Yapılar: Sit alanlarında veya tescilli parsellerin koruma alanlarında yer alan tescilsiz yapılarda, imar hukukuna uygun tadilat ve tamiratları değerlendirir. Ancak, gabari, kütle veya fonksiyon değişikliği varsa, koruma bölge kurulunun onayı gerekir.
Sınırlar:
KUDEB, ruhsat gerektiren yeni yapı inşaatlarına veya esaslı onarımlara izin veremez; bu yetki koruma bölge kurullarına aittir.
I. grup tescilli yapılarda tadilat ve tamirat için koruma bölge kurulundan görüş almak zorundadır.
ÖÇK’larda, Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Komisyonları’nın kararlarına tabidir.
Dava Bağlamı: Adalar Belediyesi bünyesinde KUDEB bulunup bulunmadığı dosyada belirtilmemiştir. Ancak, basit onarım izni verilmiş, fakat bu izin aşılarak ruhsatsız yapılar inşa edilmiştir. KUDEB, bu tür izinsiz uygulamaları tespit etmek ve koruma kuruluna bildirmekle yükümlüdür. Büyükada’daki ihlallerin tespiti ve raporlanması, KUDEB’in görev alanına girer, ancak bu süreçte denetim eksikliği olduğu anlaşılmaktadır.
b) İstanbul 5 Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu:
Tanım: Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı, İstanbul’daki kentsel ve tarihi sit alanlarında koruma kararlarını alan kuruldur. 2863 Sayılı Kanun’un Madde 7’si uyarınca, kültür ve tabiat varlıklarının tescil, koruma ve kullanma şartlarını belirler.
Yetkiler:
Sit Alanı İlanı ve Koşullar: Sit alanlarını tescil eder ve geçiş dönemi koruma esaslarını belirler (Madde 17).
Koruma Amaçlı İmar Planları: Sit alanlarındaki imar planlarını ve değişikliklerini onaylar.
İzin ve Denetim: Yeni yapı inşaatları, esaslı onarımlar ve fiziki müdahaleler için izin verir. İzinsiz uygulamalara karşı karar alır.
Kamulaştırma ve Proje Onayı: Tescilli yapıların kamulaştırılmasını veya restorasyon projelerini onaylar.
Sınırlar:
Doğal sit alanları ve ÖÇK’larla ilgili kararlar, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’na bağlı Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Komisyonları’nın yetkisindedir.
İmar planlarının uygulanması, belediyelerin yetkisindedir, ancak planlar kurul onayı olmadan geçerli değildir.
Dava Bağlamı: İstanbul 5 Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, Büyükada’daki sit alanında yapılan izinsiz inşaatlardan dolayı şikayetçi taraftır. Dosyada, kurulun izninin alınmadığı ve bu nedenle 2863 Sayılı Kanun’un Madde 9’una aykırılık olduğu belirtilmiştir.
c) Belediyeler (Adalar Belediyesi):
Yetkiler:
Ruhsat Verme: 3194 Sayılı İmar Kanunu’nun Madde 21’i uyarınca, yeni yapılar ve esaslı tadilatlar için ruhsat verir. Ancak, sit alanlarında bu ruhsatlar, koruma bölge kurulunun iznine tabidir.
Denetim: Ruhsatsız veya ruhsata aykırı yapıları tespit eder, yapı tatil zaptı düzenler ve yıkım kararı alabilir (Madde 32).
KUDEB İşbirliği: KUDEB bulunan belediyelerde, tescilsiz yapılardaki tadilat ve tamiratları KUDEB üzerinden değerlendirir.
Koruma Amaçlı İmar Planları: Planları hazırlar veya hazırlatır, ancak koruma bölge kurulunun onayı gerekir.
Sınırlar:
Sit alanlarında ve ÖÇK’larda, belediyelerin ruhsat verme yetkisi, koruma kurullarının iznine bağlıdır.
İzinsiz uygulamaları durdurmak ve koruma kuruluna bildirmekle yükümlüdür, ancak nihai karar koruma kurulunundur.
Dava Bağlamı: Adalar Belediyesi, basit onarım izni vermiş, ancak bu izni aşan ruhsatsız inşaatları tespit etmiş (2 Mart 2023 tarihli yapı tespit tutanağı). Yıkım kararının uygulanmaması, belediyenin denetim eksikliğini göstermektedir.
Doğal Sit Alanları ve ÖÇK (Büyükada Tabiat Parkı ve Marmara Denizi ÖÇK): Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Komisyonları asıl yetkilidir. Doğal sit alanlarının tescil, koruma ve kullanma koşulları, bu kurumlar tarafından belirlenir.
Çakışma Durumu: Büyükada gibi hem kültürel hem doğal sit alanı hem de ÖÇK statüsü bulunan bölgelerde, yetkiler çakışabilir. Bu durumda, 2863 Sayılı Kanun’un Madde 9’u ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü’nün ilke kararları uyarınca, ilgili bakanlıkların (Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı) görüşleri alınarak koruma ve kullanma esasları belirlenir. Genellikle, daha kısıtlayıcı koruma statüsü (örneğin, doğal sit veya ÖÇK) önceliklidir.
Dava Bağlamı:
Büyükada’daki imalatlar, hem kentsel sit alanında (2863 Sayılı Kanun) hem de ÖÇK’da (Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü yetkisi) gerçekleşmiştir. Bu nedenle, İstanbul 5 Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu kentsel sit alanı için, Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Komisyonu ise doğal sit ve ÖÇK için asıl yetkilidir.
Adalar Belediyesi’nin basit onarım izni, bu kurulların izni olmadan yetersizdir ve yapılan imalatlar ruhsatsız kabul edilmiştir. Nihai karar, her iki kurulun yetki alanına giren ihlaller için ayrı ayrı değerlendirilecektir, ancak cezai yaptırımlar için mahkeme yetkilidir.
Yetki Hiyerarşisi: Belediyeler, ruhsat ve denetim süreçlerini yürütür, ancak sit alanlarında ve ÖÇK’larda asıl yetki, Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları (kültürel sitler) ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Komisyonları’ndadır (doğal sitler ve ÖÇK). KUDEB, belediye bünyesinde destekleyici bir rol oynar.
Büyükada Örneği: Dava, denetim eksikliklerini ve izin süreçlerindeki koordinasyon sorunlarını ortaya koymaktadır. İzinsiz betonarme yapılar, hem 3194 hem de 2863 Sayılı Kanun’a aykırıdır ve cezai yaptırımlar (2-5 yıl hapis, adli para cezası) gündemdedir.
