Proti’den Kınalıada’ya: İstanbul’un İlk Adası Üzerine Etimolojik, Tarihsel ve Jeopolitik Bir İnceleme

Marmara Denizi’nde, İstanbul tarihi yarımadasının güneydoğusunda konumlanan ve Prens Adaları (Adalar) takımadasının anakaraya en yakın üyesi olan kara parçası, tarih boyunca iki baskın isimle anılmıştır: Proti ve Kınalıada. Bu yazı, adanın neden “Proti” (İlk) olarak adlandırıldığını, bu ismin tarihsel ve seyrüsefer (navigasyon) bağlamındaki kökenlerini ve zamanla neden ve nasıl “Kınalıada” (Kına Rengi Ada) ismine evrildiğini kapsamlı bir şekilde analiz etmektedir.

Yapılan derinlemesine inceleme, “Proti” isminin jeosentrik (merkez odaklı) bir isimlendirme olduğunu; adanın Konstantinopolis’e (İstanbul) olan yakınlığı ve takımada içindeki “birinci” sırası nedeniyle bu adı aldığını ortaya koymaktadır. Buna karşılık, “Kınalıada” ismi jeolojik ve betimleyici bir isimlendirmedir; adanın demir ve bakır madenleri bakımından zengin toprağının oksitlenerek aldığı kızıl renge ve bitki örtüsünün (maki) uzaktan görünümüne dayanmaktadır. Rapor, bu iki ismin adanın tarihsel kaderini—bir sürgün yeri olmaktan modern bir sayfiye yerine dönüşümünü—nasıl şekillendirdiğini detaylandırmaktadır.

Takımadanın Giriş Kapısı ve İsimlendirme Felsefesi

İstanbul’un Prens Adaları, tarih boyunca kentin hem bir parçası hem de ondan yalıtılmış bir “öteki”si olmuştur. Bu ikircikli yapı, adaların isimlendirilme mantığında da kendini gösterir. Kullanıcının yönelttiği “Kınalıada’ya neden Proti deniliyor?” sorusu, basit bir çeviri meselesi değil, yüzyıllara yayılan bir tarihsel coğrafya ve kent algısı sorunsalıdır. Bu rapor, adanın antik çağlardan günümüze taşıdığı isimlerin (Proti, Akoni, Kınalıada, Gnali) arkeolojisini yaparak, adanın kimliğini oluşturan katmanları irdelemektedir.

Coğrafi konumun, bir mekanın kaderini ve ismini belirlemedeki rolü, Kınalıada örneğinde kristalize olur. Bizans İmparatorluğu için “İlk” (Proti) olan ada, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi gözlemcileri için “Kızıl/Kınalı” bir doğa parçasıdır. Bu çalışmada, etimolojik kökenler, jeolojik determinizm ve demografik değişimler (özellikle Ermeni toplumunun etkisi) ekseninde adanın “Proti”den “Kınalıada”ya evrimi, neden-sonuç ilişkileri içinde, kapsamlı veriler ve ikinci/üçüncü dereceden içgörülerle sunulacaktır.

Etimolojik Arkeoloji: “Proti” İsminin Kökeni ve Anlamı

Kınalıada’nın en eski ve uluslararası literatürde en yaygın bilinen tarihsel adı Proti‘dir. Bu ismin kökeni, Antik Yunan dili ve denizcilik terminolojisine dayanmakta olup, tamamen işlevsel bir mantığa oturmaktadır.

“Prôtos” Kökü ve Sıralama Mantığı

“Proti” (Πρώτη) kelimesi, Antik Yunanca’da “ilk”, “birinci”, “en öndeki” veya “asil” anlamlarına gelen prôtos (πρῶτος) kelimesinden türetilmiştir. Kelimenin dişil hali olan “Proti”, “Birinci Ada” tamlamasının kısaltılmış hali olarak düşünülebilir.

Bu isimlendirmenin temel nedeni, adanın Konstantinopolis’e (İstanbul) olan coğrafi yakınlığıdır. Tarihi Yarımada’dan veya Boğaziçi’nden Marmara Denizi’ne açılan bir gemi için, Prens Adaları topluluğu içinde karşılaşılan ilk kara parçası Kınalıada’dır.

• Mesafe Faktörü: Kınalıada, İstanbul anakarasına (Bostancı/Maltepe kıyılarına değil, tarihi merkeze referansla) yaklaşık 12-14 kilometre (yaklaşık 7 deniz mili) mesafededir. Bu mesafe, onu takımadanın diğer üyeleri olan Burgazada (Antigoni), Heybeliada (Halki) ve Büyükada’dan (Prinkipo) daha “yakın” ve dolayısıyla “ilk” kılar.
• Görsel Hiyerarşi: Şehirden bakıldığında ufuk çizgisinde beliren adalar siluetinin en solunda (veya rotaya göre en başında) yer alır. Bizanslı denizciler ve kent sakinleri için ada, takımadanın “giriş kapısı” niteliğindedir.⁹

Buradaki “İlk” (Proti) sıfatı, bir üstünlük veya büyüklük belirtmez (zira ada yüzölçümü bakımından büyük değildir, yaklaşık 1.3 km² ile ana adaların en küçüğüdür). Aksine, tamamen seyir güvenliği ve oryantasyon odaklı bir isimlendirmedir. Denizcilikte, limandan çıkışta görülen ilk nirengi noktasına “ilk” adını vermek yaygın bir pratiktir.

Akdeniz Toponimisinde “Proti” Fenomeni: Karşılaştırmalı Bir Analiz

“Proti” isminin Kınalıada’ya özgü olmadığı, Akdeniz havzasındaki diğer adalarla yapılan karşılaştırmalı analizle doğrulanmaktadır. Özellikle Yunanistan’ın Mora Yarımadası (Messinia) açıklarında, Marathopolis yakınlarında yer alan bir başka Proti Adası daha bulunmaktadır.

Bu karşılaştırma, “Proti” isminin antik denizcilik kültüründe bir “karşılama noktası” işlevi gördüğünü kanıtlar niteliktedir. Messinia’daki Proti’nin, açık denizden gelen denizciler için “ilk sığınak” veya “ilk kara” olması gibi, Marmara’daki Proti de Konstantinopolis’ten çıkanlar için “ilk durak”tır. Bazı kaynaklar Messinia’daki adanın adını deniz tanrısı Proteus’a bağlasa da , Marmara’daki adanın isminin tamamen “sıra sayısı” (ordinal number) mantığına dayandığı akademik konsensüstür.

“Akoni” ve “Akonitis”: Unutulan Antik İsimler

Adanın Proti’den önce veya onunla eş zamanlı olarak kullanılan, ancak günümüzde unutulmaya yüz tutmuş diğer isimleri Akoni (Ἀκόνη) ve Akonitis‘tir.

• Etimolojik Köken: Yunanca akonē kelimesi “bileği taşı” veya “keskin taş” anlamına gelir.
• Jeolojik Bağlam: Bu isimlendirme, adanın diğer Prens Adaları’na kıyasla çok daha kayalık, taşlık ve verimsiz yapısına işaret eder. Büyükada ve Heybeliada’nın aksine, Kınalıada tarihsel olarak orman örtüsünden yoksundur ve toprak yapısı tarıma elverişsizdir. Antik gözlemciler, adayı “keskin kayalıklar diyarı” olarak tanımlamış ve bu sert coğrafi yapıyı “Akonitis” ismiyle ölümsüzleştirmiştir. Bu isim, adanın daha sonraki “Kınalı” (kızıl/taşlık) isminin de habercisi niteliğindedir; zira her iki isim de adanın “çıplaklığına” vurgu yapar.

Jeolojik Determinizm: “Kınalıada” İsminin Doğuşu

Bizans döneminin “İlk” adası, Osmanlı Türkleri ve modern dönem gözlemcileri için “Kınalı” (Hennaed) ada olmuştur. Bu isim değişikliği, adanın konumundan ziyade görünümüne odaklanan bir algı kaymasını temsil eder.

“Kınalı” Metaforu ve Renk Algısı

Türkçe “Kınalıada” ismi, adanın uzaktan bakıldığında sergilediği kızıl-kahverengi renkten gelmektedir. Geleneksel kına (henna) boyasının verdiği renge benzetilen bu ton, adanın karakteristik özelliğidir.

• Görsel Kontrast: Prens Adaları’nın diğer üyeleri (özellikle Heybeliada ve Büyükada), tarihsel olarak çam ormanlarıyla kaplı olduğu için uzaktan “yeşil” görünürken, Kınalıada’nın ormansız ve kayalık yapısı, toprağın rengini baskın kılmıştır. Bu durum, adayı görsel olarak diğerlerinden ayırmış ve ismine ilham vermiştir.³

Toprak Kimyası: Demir ve Bakırın Oksidasyonu

Adanın bu “kınalı” rengi, şiirsel bir benzetme olmanın ötesinde, somut jeolojik gerçeklere dayanır. Kınalıada’nın litolojisi (taş yapısı), komşu adalardan farklı olarak yoğun mineral yatakları içerir.

• Maden Yatakları: Ada, zengin demir ve bakır rezervlerine sahiptir. Demir minerallerinin (örneğin hematit veya limonit) ve bakır bileşiklerinin yüzeyde oksitlenmesi (paslanması), kayalara ve toprağa o karakteristik kiremit kırmızısı/pas rengini verir.
• Madencilik Tarihi: Bu mineral zenginliği tarih boyunca değerlendirilmiştir. Antik çağlardan 20. yüzyıla kadar adada bakır ve demir madenleri işletilmiştir. Maden ocaklarının açılması, bitki örtüsünün tahrip edilmesine ve kızıl toprağın daha geniş alanlarda yüzeye çıkmasına neden olmuştur. Heybeliada’nın eski adı olan Halki de “Bakır” anlamına gelir (Halkos), ancak Kınalıada’nın “kızıllığı” demir içeriğinin de etkisiyle daha belirgindir.

Bitki Örtüsünün (Maki) Rolü

Adanın isminin pekişmesinde bitki örtüsü de rol oynamıştır. Tarihsel olarak ağaçsız olan adada, baskın bitki örtüsü maki topluluklarıdır. Yaz aylarında kuruyan ve kızıla çalan makiler, kırmızı toprakla birleştiğinde adanın “kınalı” görünümünü güçlendirmiştir. Adanın yerel yönetimi ve tarihçeleri, adanın “üzeri makilerle kaplı olduğu dönemlerde uzaktan kızıla çalan bir görünüme bürünmesi” nedeniyle bu ismi aldığını doğrulamaktadır.³

4. Ermeni Mirası ve “Gnali” Kimliği

Adanın isimlendirme tarihindeki en ilginç katmanlardan biri, Ermeni toplumu tarafından kullanılan Gnali (Գնալը) ismidir. Bu isim, kültürel adaptasyonun ve adanın demografik özgünlüğünün bir simgesidir.

Fonetik Adaptasyon ve Kültürel Sahiplenme

Ermenice kaynaklarda ve adada yaşayan Ermeni cemaati arasında ada, Gnali Kğzi (Գնալը կղզի) olarak anılır.

• Dilbilimsel Analiz: “Gnali” kelimesi, Türkçe “Kınalı” kelimesinin Ermeni fonetiğine uyarlanmış halidir. Ermenice’de “K” sesinin “G”ye dönüşmesi yaygın bir fonetik geçiştir. Kğzi ise Ermenice “ada” demektir.
• Anlamı: Ermenilerin, Rumca “Proti” yerine Türkçe kökenli “Kınalı”yı (Gnali formunda) benimsemeleri, adadaki Ermeni yerleşiminin yoğunlaştığı dönemin (19. yüzyıl ve sonrası) Osmanlı/Türkçe terminolojisinin baskın olduğu döneme denk geldiğini düşündürmektedir. Ancak bu ismi “Ermeniceleştirerek” kullanmaları, adayı kendi kültürel alanlarının bir parçası (“Bizim adamız”) olarak gördüklerinin işaretidir.¹⁴

Demografik Farklılaşma

Diğer Prens Adaları (Büyükada ve Heybeliada) tarihsel olarak Rum Ortodoks nüfusun ağırlıkta olduğu yerlerken, Kınalıada Ermeni cemaatinin yoğunlaştığı ada olmuştur.

• Yerleşim Nedenleri: Adanın elektriksiz ve susuz kalması, daha “popüler” adaların aksine, daha içe dönük ve sakin bir yaşam arayan, veya anakaraya en yakın noktada olmak isteyen Ermeni tüccar ve aileleri cezbetmiş olabilir. 1846’da vapur seferlerinin başlamasıyla adaya yerleşen Ermeniler, Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi gibi anıtsal yapılar inşa etmişlerdir.³ “Gnali” ismi, bu cemaatin adadaki kalıcı izidir.

5. Tarihsel Coğrafya: “Proti” Neden Bir Sürgün Adasıydı?

Adanın “Proti” (İlk) olması, sadece navigasyonel bir kolaylık değil, aynı zamanda siyasi bir kaderdi. Bizans İmparatorluğu’nda “başkente en yakın ada” olmak, stratejik bir sürgün lokasyonu olmayı beraberinde getirdi.

Yakınlığın Psikolojisi ve Lojistiği

Sürgün cezalarında temel amaç, kişiyi iktidar merkezinden uzaklaştırmak ama kontrol altında tutmaktır. Proti, bu denklemde eşsiz bir yere sahipti.

• Görsel İşkence: Proti’ye sürgüne gönderilen bir imparator veya soylu, ufukta Konstantinopolis’in kubbelerini ve saraylarını görebilirdi. Bu, kaybedilen iktidarın sürekli bir görsel hatırlatıcısı olarak psikolojik bir ceza işlevi görüyordu. Yakındı ama denizle (ve özgürlükle) ayrılmıştı.
• Lojistik Kolaylık: İmparatorlukta bir darbe veya tahttan indirme olayı gerçekleştiğinde, devrik lideri günlerce sürecek bir yolculukla uzak bir yere göndermek riskliydi. Proti’ye ise birkaç saat içinde ulaşılabilirdi. Bu “ilk durak”, siyasi krizlerin acil çözüm noktasıydı.

5.2 Proti’nin Ünlü Konukları: İmparatorlar ve Keşişler

Ada, Bizans tarihi boyunca tahttan indirilen imparatorların “emeklilik” (zorunlu manastır hayatı) yeri olmuştur. Adadaki manastırlar, fiili hapishanelerdi.

Bu isimler, adanın “Proti” adının tarihsel ağırlığını artırmıştır. Ada, başkentin “ilk” arka bahçesi olarak, imparatorluğun istenmeyenlerini yutmuştur.

6. Coğrafi ve Altyapısal Zorluklar: Adanın Gelişimi

Kınalıada’nın (Proti’nin) coğrafi yapısı, sadece ismini (Akoni/Kınalı) değil, yerleşim tarihini de belirlemiştir.

“Akonitis” Mirası: Su ve Elektrik Sorunu

Adanın kayalık (Akonitis) yapısı, yeraltı suyu kaynaklarının oluşumunu engellemiştir. Diğer adalarda kuyu suyu veya kaynaklar bulunabilirken, Kınalıada tarih boyunca susuzluk çekmiştir.

• Su Sorunu: Adanın su ihtiyacı yüzyıllar boyunca sarnıçlarda biriktirilen yağmur sularıyla veya anakaradan tankerlerle taşınan suyla karşılanmıştır. İstanbul’un dibinde (Proti) olmasına rağmen, su şebekesine en son bağlanan adalardan biri olmuştur (1981 yılında su altı borularıyla).
• Elektrik: Elektrik enerjisi adaya ancak 1946 yılında gelebilmiştir.
• Sonuç: Bu altyapı eksiklikleri, adanın nüfusunun 20. yüzyılın ikinci yarısına kadar sınırlı kalmasına ve “sayfiye” kimliğinin diğer adalara göre daha geç gelişmesine neden olmuştur. Bu durum, adanın doğal “kınalı” dokusunun (yapılaşma öncesi çıplaklığının) uzun süre korunmasını sağlamıştır.

Tepeler ve Manzara

Adanın topografyası üç ana tepeden oluşur, bu da yerleşimin kıyı şeridine sıkışmasına neden olmuştur :

1. Çınar Tepesi (115 m): Adanın en yüksek noktasıdır. Günümüzde üzerindeki radyo ve televizyon antenleri ile “Antenli Ada” olarak da bilinmesini sağlar.
2. Teşvikiye (Teşrifiye) Tepesi (110 m): Orta bölümde yer alır.
3. Manastır Tepesi (93 m): Tarihi Hristos Manastırı’nın bulunduğu, sürgünlerin mekanıdır.²

7. Sonuç: Çifte Kimliğin Sentezi

Kınalıada’nın “Neden Proti?” sorusuna verilecek yanıt, tek boyutlu değildir. Bu isim, İstanbul’un tarihsel katmanlarının bir özetidir.

1. Navigasyonel Yanıt: Konstantinopolis’ten (Tarihi Yarımada) çıkıldığında karşılaşılan ilk ada olduğu için Yunanca “Birinci” anlamına gelen Proti denilmiştir. Bu, adanın konumuyla ilgili evrensel bir denizcilik refleksidir.
2. Jeolojik Yanıt: Adanın demir ve bakır oksitlerle kızıllaşmış toprağı ve çıplak (maki) yapısı, ona Türkçe Kınalıada ismini vermiştir. Bu, adanın maddesiyle ilgili görsel bir tespittir.
3. Kültürel Yanıt: Ermeni toplumu, bu iki mirası harmanlayarak Gnali ismini türetmiş, antik Akonitis ismi ise adanın sert doğasını kayıtlara geçirmiştir.

Bugün ada, modern feribotların hala “ilk” iskelesi olmasıyla Proti kimliğini, gün batımında kızıla boyanan tepeleriyle Kınalıada kimliğini ve çok kültürlü yapısıyla Gnali mirasını eşzamanlı olarak yaşatmaktadır. “Proti” ismi, adanın İstanbul’a olan kaçınılmaz bağımlılığının, “Kınalıada” ise onun kendine has, metalik ve vahşi doğasının ispatıdır.